عقل گرایی در تفاسیر قرن چهاردهم

او حتى اين ايمان به غيب را در زندگيِ بشر، بر روى زمين نيز داراى تأثيرى بسيار تلقى مى كند و مى گويد:

كسى كه در محدوده كوچكى كه حس او درك مى كند، مى زيد، هيچ گاه مانند كسى نيست كه درهستيِ بزرگى زندگى مى كند كه به بصيرت، آن را درمى يابد و واقف است كه محدوده آن بسيار فراتر از هر زمان و مكانى است كه در مدت كوتاه زندگى اش آن را درك مى نمايد. (139)

او به طور مشخص، هدف از اشاره به خلقت آسمان ها و زمين را در شش روز، كه غيب معرفى كرده بود، اين مى داند كه حكمت تقدير و تدبير و نظامى را كه هستى از ابتدا تا انتها براساس آن حركت مى كند، گوشزد نمايد.(140)

همچنين در تفسير آسمان هاى هفت گانه، تفسير راحوزه پرداخت به معناى آن و تعيين شكل و ابعاد آن نمى داند و به قصد كلى از اين عبارت اكتفا مى كند كه هستى، زمينش و آسمانش، همه دركامل ترين صورت و در مناسب ترين موقعيت آفريده شده اند.(141)

او هدف قرآن را از پرداختن به مسئله راندن شياطين توسط شهاب ها توضيح مى دهد و مى گويد: هدف آن است كه بشر بداند كه شياطين هيچ راهى به آسمان ندارند و جمال خيره كننده آن همواره محفوظ است و برتريِ آن از هر رجس و پليدى يى مصون است.(142)

مفسر فى ظلال القرآن از داستان خلقت آدم، بيان حقيقت وجود و ماهيت انسان و چگونگيِ پيوند ميان آن دو را استفاده مى كند و آنها را تنها مباحث ثمربخش و هدايتگر براى بشر در اين داستان مى خواند.(143)

همچنين در جاى ديگر، درباره آن مى گويد كه اين، قصه نيست، بلكه بيان حقيقت انسان است و پيدايش او و جهان هاى پيرامون او و مسيرى كه خداوند براى او پسنديده و گرفتارى هايى كه مانع او مى گردند و پايانى كه در انتظار او است.(144)

1. آسمان و زمين به هم بسته وپيچيده بودند، پس ما آنها را از هم باز كرديم )و گشوديم(.

2. تسبح له السموات السبع والارض ومن فيهن أ؛ و آسمان هاى هفت گانه و زمين و هر موجود زنده اى كه در آنها است، او را تسبيح مى كنند. ر.ك: فى ظلال القرآن، ج‏4، ص‏2230.

3. ولقد خلقنا السموات والارض وما بينهما فى ستة ايام أ؛ و همانا آسمان ها و زمين و آن چه در ميان آن ها است را در شش روز آفريديم أ. ر.ك: فى ظلال القرآن، ج‏6، ص‏3366.

4. فى ظلال القرآن، ج‏6، ص‏3359.

5. وجعلنا السماء سقفاً محفوظاً أ؛ و آسمان را سقفى نگاهداشته قرار داديم أ. ر.ك: فى ظلال القرآن،ج‏4، ص‏2377.

6. فى ظلال القرآن، ج‏1، ص‏53 و 54.

7. ولقد جعلنا فى السماء بروجاً وزيّنّاها للناظرين؛ و همانادر آسمان برجهايى نهاديم و آنها را براى بينندگان آراستيم. فى ظلال القرآن، ج‏6، ص‏3454 و 3455.

8. والسماء بنيناها بأيد وانا لموسعون؛ وآسمان را به دست قدرت خويش بنا نهاديم و ما هر آن، آن را توسعه مى دهيم. فى ظلال القرآن، ج‏6، ص‏3385.

9. ان ربكم اللّه الذى خلق السموات والارض فى ستة ايام أ؛ هماناپروردگار شما خداوندى است كه آسمان ها و زمين را در شش روز آفريد أ. ر.ك: فى ظلال القرآن، ج‏3، ص‏1762.

10. قل من رب السموات السبع و رب العرش العظيم؛ بگو: چه كسى پروردگار آسمان هاى هفت گانه و پروردگار عرش بزرگ است. ر.ك: فى ظلال القرآن، ج‏4، ص‏2478.

11. اللّه الذى خلق السموات والارض وما بينهما فى ستة ايام أ. ر.ك: فى ظلال القرآن، ج‏5، ص‏2806.

12. فقضيهن سبع سموات فى يومين أ؛ پس آنها را در دو روز، هفت آسمان كرد أ. ر.ك:فى ظلال القرآن، ج‏5، ص‏3115.

13. اللّه الذى خلق سبع سموات ومن الارض مثلهن أ؛ خداوند است كه هفت آسمان، و همانند آنها از زمين را آفريد أ. ر.ك: فى ظلال القرآن، ج‏6، ص‏3606.

14. الذى خلق سبع سموات طباقاً أ. ر.ك: فى ظلال القرآن، ج‏6، ص‏3632.

15. الم تروا كيف خلق اللّه سبع سموات طباقاً أ؛ آيا نديديد كه چگونه خداوند هفت آسمان را طبقه طبقه بر روى هم آفريد أ. ر.ك: فى ظلال، ج‏6، ص‏3714.

16. ان ربك اللّه الذى خلق السموات والارض فى ستة ايام أ. ر.ك: فى ظلال القرآن، ج‏3، ص‏1296.

17. فى ظلال القرآن، ج‏4، ص‏2132 و 2133.

18. همان، ج‏5، ص‏3115؛ ج‏6، ص‏3385.

19. همان، ج‏4، ص‏2478.

20. همان، ج‏3، ص‏1296؛ ج‏5، ص‏2806 و 3115.

21. همان، ج‏6، ص‏3606.

22. همان، ص‏3714.

23. همان، ص‏3632.

24. همان، ج‏3، ص‏1296.

25. همان، ج‏6، ص‏3480.

26. همان، ج‏3، ص‏1762.

27. همانا آسمانها و زمين به هم بسته و پيچيده بودند، پس ما آنها را از هم باز كرديم و گشوديم. سوره انبياء، آيه 30.

28. فى ظلال القرآن، ج‏4، ص‏2458 ،2375 و 2459.

29. آن گاه به آسمان مستولى شد در حالى كه دود و گاز غليظ مى بود. سوره فصلت، آيه 9.

30. فى ظلال القرآن، ج‏5، ص‏3114.

31. همان، ص‏3115.

32. همان، ص‏2984.

33. همان، ج‏4، ص‏2133.

34. همان، ج‏6، ص‏3730.

35. همان، ج‏6، ص‏3730.

36. همان، ج‏4، ص‏2138 و 2140.

37. همان، ص‏2138.

38. همان، ص‏2457 ،2138 و 2458.

39. همان، ص 2138 و 2143.

40. همان، ص 2138 و 2143.

41. همان، ج‏3، ص‏1264 و 1265.

42. و همانا انسان را از چكيده اى از گل آفريديم. سوره مؤمنون، آيه 12.

43. فى ظلال القرآن، ج‏4، ص‏2457 و 2458.

44. سوره الرحمن، آيه 14.

45. فى ظلال القرآن، ج‏4، ص‏2458.

46. همان، ص‏2139.

47. همان، ج‏1، ص‏369.

48. همان، ج‏5، ص‏3115.

49. همان، ج‏2، ص‏1115.

50. همان، ص‏1117.

51. همان، ج‏1، ص‏180 و 181.

52. براى نمونه، ر.ك: همان، ص‏59.

53. همان، ج‏4، ص‏1858؛ ج‏1، ص‏181.

54. همان، ج‏3، ص‏1296.

55. آن گاه كه پروردگارت به فرشتگان گفت أ. سوره ص، آيه 71.

56. فى ظلال القرآن، ج‏4، ص‏2138 و 2140؛ براى مطالعه موارد ديگر، ر.ك: همان، ج‏3، ص‏1296 و 1762؛ ج‏4، ص‏1857؛ ج‏5، ص‏2806.

57. همان، ج‏5، ص‏3112.

58. سوره نحل، آيه 69.

59. فى ظلال القرآن، ج‏4، ص‏2181.

60. همان،ص‏2375 و 2376.

61. پس از آنان )مشركين جويا شو كه آيا ايشان از حيث خلقت سخت تر و مهم تر هستند يا آن چه از آسمانها و زمين و در ميان آنها آفريديم. سوره صافات، آيه 11. ر. ك: فى ظلال القرآن، ج‏5، ص‏2984.

62. آيا شما از حيث خلقت، سخت تر و مهم تر هستيد يا آسمان؟ سوره نازعات، آيه 27. ر.ك: فى ظلال القرآن، ج‏6، ص‏3816.

63. آيا نمى بينيد كه چگونه خداوند، هفت آسمان را طبقه طبقه بر روى هم آفريد؟ سوره نوح، آيه 15. ر.ك: فى ظلال القرآن، ج‏6، ص‏3714.

64. فى ظلال القرآن، ج‏1، ص‏182.

65. همان، ج‏4، ص‏1857 و 1858.

66. همان، ج‏6، ص‏3816.

67. همان، ج‏5، ص‏2968؛ نيز ر.ك: ج‏5، ص‏2983. سوره يس، آيه 37.

68. او است كه زمين را براى شما رام و تسليم قرار داد. سوره ملك، آيه 61.

69. فى ظلال القرآن، ج‏6، ص‏3637 و 3638.

70. پس انسان بايد بنگرد كه از چه چيزى خلق شده است. او از آبى جهنده آفريده شده، كه از پشت پدر و قفسه سينه مادر خارج مى شود. سوره طارق، آيه 6 و 7.

71. فى ظلال القرآن، ج‏6، ص‏3878.

72. همان، ج‏5، ص‏3095؛ ج‏4، ص‏2458 ،2046 ،2045 و 2459؛ ج‏5، ص‏2967 ،2787 و 2983؛ ج‏6، ص‏3637 ،3385 و 3638.

73. همان، ج‏6، ص‏3451.

74. شب را بر روز مى پيچيد و روز را بر شب مى پيچيد. سوره زمر، آيه 5.

75. فى ظلال القرآن، ج‏5، ص‏3038.

76. همان، ج‏4، ص‏1857 و 1858.

77. و خداوند هر جنبنده اى را از آب آفريد. سوره نور، آيه 45.

78. فى ظلال القرآن، ج‏4، ص‏2523.

79. فلينظر الانسان الى طعامه. انّا صببنا الماء صبّاً. ثم شققنا الارض شقّاً. پس انسان بايد به طعام خود بنگرد. همانا ما آب را ريختيم، ريختنى. آن گاه زمين را شكافتيم، شكافتنى سخت.

80. فى ظلال القرآن، ج‏6، ص‏3832 و 3833.

81. وجعل فيها رواسى من فوقها أ ثم استوى الى السماء أ.

82. فى ظلال القرآن، ج‏5، ص‏3114 3110.

83. و از هر چيزى دو جفتى آفريديم. سوره ذاريات، آيه 49.

84. فى ظلال القرآن، ج‏6، ص‏3385 و 3386.

85. همان، ج‏4، ص‏1858.

86. همان، ج‏1، ص‏182.

87. همان، ج‏1، ص‏182.

88. همان، ج‏4، ص‏1857 و 1858.

89. همان، ج‏3، ص‏1399.

90. همان، ج‏3، ص‏1399.

91. همان، ج‏1، ص‏182.

92. همان، ص‏180 و 181.

93. همان، ج‏4، ص‏2386.

94. همان، ص‏1858.

95. همان، ج‏1، ص‏544 ،543 و 545؛ ج‏5، ص‏2943.

96. همان، ج‏6، ص‏3633؛ ج‏2، ص‏1084؛ ج‏5، ص‏3095 و 3096؛ ج‏6، ص‏3832 ،3638 ،3637 ،3816 ،3804 و 3833.

97. همان، ج‏6، ص‏3817.

98. همان، ج‏1، ص‏544 ،543 و 545؛ ج‏5، ص‏2943؛ ج‏6، ص‏3360.

99. همان، ج‏5، ص‏2943.

100. همان، ج‏6، ص‏3360؛ نيز ر.ك: ج‏2، ص‏721؛ ج‏5، ص‏2943.

101. همان، ج‏6، ص‏3642 و 3643.

102. مگر پرندگان را در بالاى سر خود نديدند كه چگونه بال گشودگان هستند و بال هاى خود را مى بندند و جز خداى رحمان كسى آنها را در فضا نگه نمى دارد؟ سوره ملك، آيه 19.

103. فى ظلال القرآن، ج‏6، ص‏3642 و 3643.

104. همان، ج‏5، ص‏2787.

105. همان، ج‏6، ص‏3361.

106. همان، ج‏5، ص‏2796؛ نيز ر.ك: ج‏1، ص‏152 و 153؛ ج‏2، ص‏808.

107. آسمان ها را آفريد بدون ستونى كه آن را ببينيد.

108. فى ظلال القرآن، ج‏5، ص‏2785؛ نيز ر.ك: ج‏4، ص‏2044.

109. آيا زمين را همچون گهواره و بسترى و كوه ها را همچون ميخ هايى براى زمين قرار نداديم؛ سوره نبأ، آيه 6.

110. فى ظلال القرآن، ج‏6، ص‏3804.

111. همان، ج‏1، ص‏544 و 545.

112. همان، ج‏1، ص‏544 و 545.

113. همان، ج‏1، ص‏543.

114. همان، ج‏6، ص‏3633.

115. همان، ج‏4، ص‏2133 ،2132 و 2186؛ ج‏5، ص‏2983؛ ج‏6، ص‏3359 و 3360.

116. و شما را زوج هايى آفريديم. سوره نبأ، آيه 8.

117. فى ظلال القرآن، ج‏6، ص‏3804.

118. جايگاه هايى براى آن ماه قرار داد. سوره يونس، آيه 5.

119. فى ظلال القرآن، ج‏3، ص‏1765.

120. آسمان ها را آفريد بدون ستونى كه آن را ببينيد. سوره لقمان، آيه 10.

121. فى ظلال القرآن، ج‏5، ص‏2785؛ ج‏1، ص‏152 و 153؛ ج‏2، ص‏1084؛ ج‏5، ص‏3095 و 3096.

122. همان، ج‏6، ص‏3633.

123. همان، ج‏4، ص‏1857 و 1858.

124. و هيچ جنبنده اى در زمين و پرنده اى أنيست مگر آن كه همانند شما امت هايى هستند. سوره انعام، آيه 38.

125. فى ظلال القرآن، ج‏2، ص‏1084.

126. همان، ج‏4، ص‏2441.

127. همان، ج‏1، ص‏545.

128. آيا زمين را همچون گهواره و بسترى و كوه ها را همچون ميخ هايى براى زمين قرار نداديم؟ سوره نبأ، آيه 6.

129. فى ظلال القرآن، ج‏6، ص‏3804 و 3715.

130. ر.ك: ص‏146 و 158 همين بخش از كتاب.

131. و همانا در آسمان برج هايى قرار داديم. سوره حجر، آيه 60.

132. فى ظلال القرآن، ج‏4، ص‏2132 و 2133.

133. و در زمين كوه هايى همچون لنگرهايى نهاديم تا مبادا آنها را بلرزاند. سوره نبأ، آيه 31.

134. فى ظلال القرآن، ج‏4، ص‏2376؛ ج‏1، ص‏152 و 153 و 384؛ ج‏5، ص‏2934 ،2549 و 2969؛ ج‏6، ص‏3888 3884.

135. پس به پروردگار مشرق ها و مغرب ها سوگند نمى خورم. سوره معارج، آيه 40.

136. فى ظلال القرآن، ج‏6، ص‏3703.

137. آرى تواناييم تا سر انگشتانش را تمام و كامل درست كنيم. سوره قيامت، آيه 4.

138. فى ظلال القرآن، ج‏6، ص‏3768.

139. همان، ج‏2، ص‏1120.

140. همان، ج‏3، ص‏1762؛ نيز ر.ك: ج‏5، ص‏2806؛ ج‏6، ص‏3714.

141. همان، ج‏1، ص‏53 و 54؛ نيز ر.ك: ج‏6، ص‏3606 و 3816.

142. همان، ج‏4، ص‏2133.

143. همان، ج‏1، ص‏59.

144. همان، ج‏3، ص‏1270.