- بازسازي مصادر برجاي مانده - بازسازی و تكمیل مصادر رجالی شیعه نسخه متنی

- بازسازي مصادر برجاي مانده

برحسب فهرست ارائه شده، تعداد 117 عنوان كتاب از 74 نويسنده، طي قرن هاي دوم، سوم، چهارم و نيمه اوّل قرن پنجم شناسايي شد. از اين تعداد، دو عنوان مربوط به قرن دوم، 25 عنوان مربوط به قرن سوم، 78 عنوان مربوط به قرن چهارم و دوازده عنوان مربوط به قرن پنجم هجري است.

از اين تعداد، تنها رجال البرقي و رجالُ ابن الغضائري (بازسازي شده) ، رساله أبي غالب الزراري (بازسازي شده) و گزيده رجال الكشي وفهرست ابن بابويه، اكنون به چاپ رسيده و در دسترس است. جز اينها اثري ديگر، نه بر اساس نسخه هاي اصل و نه به صورت بازسازي شده، تاكنون نشر نيافته است.

آنچه در بخش دوم اين نوشتار ارائه مي گردد، اين است كه تعداد هجده عنوان را تاكنون شناسايي كرده ايم كه در دست نويسندگان بعدي بوده و آنان، بدان مراجعه داشته و از آن نقل كرده اند. در اين جا گزارشي اجمالي از اين عناوين هجده گانه عرضه مي گردد. پيش از آن، يادآوري چند نكته لازم است:

الف. اين جستجو تنها در اختيار معرفه الرجال، رجال البرقي، رجال النجاشي، رجال الطوسي، الفهرست شيخ طوسي، رجال العلامه الحلّي، رجال ابن داوود و معالم العلماء صورت گرفته است. از اين جهت، گزارش نهايي و قطعي نيست؛ بلكه مي بايد مصادر و منابع رجالي اهل سنّت و نيز ديگر آثار رجالي شيعه و همچنين كتاب هاي تاريخي كهن، مورد جستجو و تتبّع قرار گيرند.

ب. در اين گزارش، تنها به ذكر نشاني و شماره ها اكتفا مي گردد و از آوردن همه منقولات، صرف نظر مي شود.

ج. اين عناوين، برحسب تاريخ وفات مؤلفان آنها ترتيب يافته است.

د. از آن رو كه در بخش نخست، مرجع و منبع اين عناوين گزارش شد، ديگر تكرار نمي گردد.

اينك، مصادر بر جاي مانده:

1. ذكر من روي عن جعفر بن محمّد من التابعين، ابوزُرعه رازي (200 - 264ق)

نجاشي در شرح حال اَبان بن تَغْلب بن رباح مي نويسد:

و ذكره أبو زُرْعه في كتابه «ذكر من روي عن جعفر بن محمدعليه السلام من التابعين و من قاربهم» فقال أبان بن تغلب: (و) روي عن أنس بن مالك. [5]

2. معرفه الناقلين، نصر بن صباح بلخي (ق 3)

در رجال الكشي در 58 مورد، بلا واسطه از نصر بن صباح نقل شده است (ش 8، 42، 44، 125، 344، 346، 347، 363، 364، 373، 469، 471، 505، 507، 508، 584، 592، 597، 619، 626، 665، 684، 748، 766، 768، 804، 830، 839، 896، 927، 989، 995، 998، 999، 1001، 1002، 1021، 1030، 1032، 1034، 1043، 1046، 1066، 1069، 1072، 1078، 1082، 1095، 1103، 1117، 1119، 1124، 1125، 1128، 1137، 1140 و 1146) . [6]

گرچه صورت ظاهر نقل ها با نقل شفاهي نيز سازگار است، ولي به احتمال قوي از كتابْ نقل كرده است، چنان كه تأمّل در مواد منقول، اين را روشن مي سازد؛ علاوه بر آن كه در برخي مواردْ تصريح دارد، مانند «ذكر نصر بن صباح» در شرح حال عثمان بن عيسي (ش 1117) .

علامه حلّي در الرجال خويش، در دو مورد، از نصر بن صباح نقل مي كند (ش 662 و 1641) . [7] شماره دوم، همانند نقل كشّي است و شماره اوّل با آن تفاوت دارد و محتمل است كه كتاب نصر بن صباح به دست علامه نيز رسيده باشد.

3. طبقات الشيعه، مثالب رواه الحديث و مناقب رواه الحديث، سعد بن عبداللَّه اشعري (م 299 يا 301ق)

برقي در هفت مورد از كتاب سعد بن عبداللَّه نقل كرده و مشخّص نساخته است از كدام يك از اين سه كتاب است
.

(ش 573، 873، 880، 883، 884، 1197 و 1445) . [8]

نجاشي يك مورد از كتاب الطبقات وي نقل كرده است:

ابو كَهْمس، كوفي، عربي، له كتاب ذكره سعد بن عبداللَّه في الطبقات. [9]

در رجال الطوسي نيز در دو مورد از او نقل شده و به هيچ يك از كتاب هاي او اشاره اي نشده است (ش 598 و 5195) . [10]

4. الفهرست، حميد بن زياد دهقان كوفي (م 310ق)

نجاشي در دو مورد از الفهرست وي نقل كرده است:

- در شرح حال عبيداللَّه بن احمد نَهِيك:

و قال حميد بن زياد في فهرسته: سمعت من عبيداللَّه كتاب المناسك و كتاب الحج و كتاب فضائل الحج و كتاب الثلاث و الأربع و كتاب المثالب. [11]

- در شرح حال علي بن ابي صالح:
و قال حميد في فهرسته: سمعت منه كتباً عمده، منها كتاب ثواب «إنّا أنزلناه»، كتاب الأظلّه، كتاب البداء و المشيه، كتاب الثلاث و الأربع، كتاب الجنّه و النار، كتاب النوادر، كتاب الملاحم. [12]

5. كتاب ابن عُقده (249 - 333ق)

شيخ طوسي در كتاب الرجال، در دو مورد از ابن عقده نقل كرده و به نام كتاب او اشاره ندارد (ش 388 و 395 در «أصحاب النبيّ») .

علامه حلّي در كتاب الرجال، در 25 مورد از ابن عقده نقل كرده است (ش 31، 213، 287، 320، 321، 328، 333، 346، 348، 354، 377، 386، 765، 982، 983، 984، 985، 986، 1007، 1037، 1299، 1332، 1337، 1366 و 1367) .

[1] . رجوع كنيد به مقاله «بازسازي متون مفقود» در همين كتاب.

[2] . معجم رجال الحديث، ج 1، ص 41 - 42.

[3] . در كتاب تاريخ علم الرجال، نوشته شيخ حسين راضي عبداللَّه، به برخي آثار معرّفي شده به عنوان كتب‏رجالي برمي‏خوريم كه از ذكر آنها خودداري شد، مانند: مقتل الحسن‏عليه السلام، مقتل حجر بن عدي و... (ص‏26) ، كتاب الأنبياء (ص 28) ، نسب آل أبي طالب (ص‏33) و من شهد صفين مع عليّ من الأنصار (ص‏32) و... .

[4] . كيهان فرهنگي، ش 37، ص 14: «سير رجال نويسي»، محمّد جاودان؛ نور علم، ش 13، ص 168 - 169: «...»، سيدعلي مير شريفي.

[5] . رجال النجاشي، ص 10.

[6] . بر اساس نسخه چاپ دانشگاه فردوسي مشهد، تصحيح آقاي سيد حسن مصطفوي.

[7] . بر اساس نسخه چاپ نشر الفقاهه، تحقيق آقاي جواد قيّومي اصفهاني.

[8] . بر اساس نسخه چاپ نشر القيوم، تصحيح آقاي جواد قيّومي اصفهاني.

[9] . رجال النجاشي، ص 436 (ش 1170) .

[10] . بر اساس نسخه چاپ انتشارات جامعه مدرسين، تصحيح آقاي جواد قيّومي اصفهاني.

[11] . رجال النجاشي، ص 232 (ش 615) .

[12] . همان، ص 257 (ش 675) .