لطفا منتظر باشید ...
پژوهشي دربارة كعبه و اشياي هنري ـ تاريخي آن(2)
طرجان يلماز / تعريب: دكتر تحسين اُوغْلي
ترجمه: محمدرضا نعمتي
نمونه كليدهاي عصر عباسي
1 ـ در توليد نمونه كليدهاي نخستينِ روزگارِ عباسي، آهن به كار رفته، ليكن كليدهاي دوره هاي پس از آن، از برنز ساخته شده اند. بي شك اين دگرگوني و تحوّل، با پيشرفت هاي پديد آمده در صنايع معدن و فلزات، مرتبط بوده و نوشته هاي روي اين قفل ها و كليدها، به شيوه طلاكوب و يا نقره كوب است. 2 ـ در شمار ديگري از اين نمونه قفل ها و كليدها، ديده مي شود كه كلمات، با حروفي پر عرض، به صورت افقي كنده كاري شده و سپس با طلا و يا نقره پر گرديده است و بدين ترتيب ويژگي هاي مكتب موصل را، كه طيّ دو قرن ششم و هفتم هجري (12 و 13 ميلادي) جريان داشته، نشان مي دهد. 3 ـ كليدهاي طلاكوب و نقره كوب بخش ديگري از اشياي هنري ـ تاريخي كعبه است كه با تارهاي طلايي و نقره اي به صورت برجسته و به شكل هاي گوناگون تزيين شده كه به سرعت نگاه ها را به سوي خويش مي خواند، به ويژه دو كليد آهنين و همچنين دو كليد برنز . براي نمونه كليدهاي سوم، قفلي وجود ندارد تا ما را با شيوة گشودن آنها آشنا سازد و تفاوت اندازة كليدها نشان مي دهد كه قفل هاي آنها نيز متفاوت بوده اند. قفل هايي كه از اين نوع به شمار مي آيند، از سه قسمت اصلي تشكيل شده اند: 1 ـ بدنة قفل، كه ميلة عمودي دارد و نيز مرآت كه به آن متصل است. 2 ـ سيستم مربوط به باز و بسته شدن ميلة عمودي به قفل. 3 ـ كليد. كاربرد ميلة عمودي، آن است كه از ميان دو حلقة دو لنگه در كعبه مي گذرد [و با پيوستن به بدنة قفل، بسته مي شود]. ميلة ياد شده، بلند و استوانه اي شكل و درازاي آن غالباً دو برابر طول قفل ها است ولي بدنة آن، گاه به شكل استوانه و گاه چند پهلو و داخلش خالي است و در يك سمت آن، سوراخي براي داخل شدن كليد در نظر گرفته شده است. قسمت دوم، كه كارِ باز و بستن قفل در داخل را انجام مي دهد، فنرهايي است داراي سه يا چهار دندانه [كه در شيارهاي ميلة عمودي قرار مي گيرند و آن را قفل مي كنند] و غالباً حركت ميلة عمودي در بستن قفل دخالت دارد; چنانكه حركت كليد در گشودن قفل دخيل مي باشد: گاهي شكل كليدها با يكديگر مختلف است و بيشترين تفاوت ها در لبه هاي كليد يا در نوك آنها است و اين تفاوت ها مربوط به فن آوري و ابتكارات توليد كننده آنها است. گاهي يك كليد از چهار قسمت تشكيل شده است: يا به شكل نيم دايره است: شكل دسته كليدها يا دستگيرة آنها نيز با يكديگر تفات دارد، ولي بيش از دو قسمت ساخته شده اند كه به قسمت بالاي آن حلقه كليد متصل است. اما آن چه تفاوت اساسي ميان يك كليد با كليد ديگر است، دقت عمل و ظرافت ساخت آنها است و اختلافات اندكي هم در شكل هاي هندسي آنها مانند: منشوري، كروي و مكعّب وجود دارد. اين تفاوت ها، چه از جهت ساخت و چه از نظر نوع خطّاطيِ روي آنها، بازتاب مكتب هنري موصل است كه با نقوشي از ساقه و گل هاي گياهي تزيين شده اند. نوشته هاي روي كليدها، اين امكان را براي ما به وجود مي آورد تا مراحلي را كه خط عربي پشت سرگذاشته، مورد بررسي قرار دهيم; چرا كه نوشته ها و خطّاطي ها، هسته اصليِ تزيينات به شمار مي روند، البته نقوشي كه به شكل ساقه هاي گياهي به هم پيچيده و برگ هاي نخل مي باشند، از جايگاه ويژه اي در زيبا سازي دسته كليدها برخوردارند; چنانكه مي توان عناصر تزييني تكراري، نوشتجات درهم و كادرهاي زاويه دار را، كه از ويژگي هاي منطقه درياي مديترانه است، از تزيينات آنها به شمار آورد.كليدهاي عصر مملوكي
در دورة مملوكيانِ مصر، ساخت كليدها به طور كلّي به همان شيوه سنتّي گذشته جريان داشته است، ولي پاره اي تفاوت ها از نظر اندازه و نوع تزيينات، در آنها به چشم مي خورد; زيرا در ساخت اين كليدها در مقايسه با كليدهاي عصر عباسي، توجه بيشتري به عمل آمده است، به ويژه تزيين خطوط و سبك طلاكاري آنها، كه نشانگرِ مهارت فوق العادة آنها در اين كار است، در اين جا نكتة قابل توجه ديگري وجود دارد كه دليل امتياز اين كليدها بر ديگر كليدها است، و آن وجودِ قسمت هاي كروي شكل در سمت بالاي آنها است كه بدين ترتيب به درازاي آنها افزوده است. هر يك از ضلع هاي اين كليدهاي مكعب شكل، با نوشته هايي تزيين گرديده و بيشتر آنها آيات قرآن مي باشد، ولي در پاره اي موارد تمام يك آيه نوشته نشده است وگاه نام سازندة كليد و اسم خليفه اي كه دستور ساخت آن را داده و نيز تاريخ ساخت آن بر روي آنها ديده مي شود. در ضمن گاهي ديده مي شود كه سازنده، به طور كلّي اولويت را به نوشتن آيات قرآن بر بدنه كليد مي داده و چنانكه جاي خالي باقي مي مانده، نام خليفه را در آنجا مي نوشته است و اگر جايي در بدنه باقي نمي ماند، نام او را در حواشي و يا در قسمت پايين كليد مي نگاشته و بدين ترتيب جاي خالي نمي گذاشته است. در بخشي از كليدها، گاه بعضي از اسماي حُسناي الهي را نيز شاهديم. اكنون به ارائة فهرستي از آيات قرآن مي پردازيم كه بر روي اين مجموعه كليدها و قفل ها ثبت شده و جايگاه خاص خود را دارد. فاتـحة الكتاب: آيات 1، 7 حج: آيات 6، 29 بقره: آيات 25، 255 مؤمنون: آيه 116 آل عمران: آيات 26، 96، 97 فتح: آيات 1، 4، 27، 29 نساء: آية 58 حشر: آيات 21، 24 انعام: آيات 59، 73 صف: آية 13 توبه: آيه 33، 129 قريش: آيات 1، 4 ابراهيم: آية 37 اخلاص: آيات 1، 4 اما آياتي كه به طور مكرر بر روي آنها نوشته شده، عبارتند از: آل عمران: آيات 96، 97 فتح: آيات 1، 3 صف: آيه 13 در مجموعه اشياي هنري ـ تاريخ كعبه، قفل و كليدي است كه پيشينة آنها به دورة مملوكي باز مي گردد و از نوشتار روي آنها بر مي آيد كه به «باب توبه» كه به عنوان «باب الرّحمه» نيز شناخته مي شود، اختصاص داشته است.1درِ كعبة معظّمه
يكي از اشياي نفيس گنجينة هنري ـ تاريخي كعبه، يك لنگه درِ كعبه است كه از چوب با پوششي از آهن ساخته شده و اندازة آن 45/120 متر مي باشد. اين در، در بخش امانت هاي مبارك موزة طوپ قاپي نگهداري مي گردد. ديگر كليدهاي عصر عباسي و مملوكي مجموعة ديگري، غير از مجموعة اشياي نفيس طوپ قاپي، نيز موجود است كه وجود پنج كليد، آن مجموعه را كامل كرده است. تاريخ دو عدد از آنها، به عصر عباسي باز مي گردد كه در مجموعة «نهاد سعيد» در رياض نگهداري مي شود و بر روي آنها نوشته شده: به فرمانِ فرمانروايي كه در قرن هفتم هجري، برابر با سيزدهم ميلادي به زيارت خانة خدا آمده، در مكه ساخته شده است. نوشته هاي روي آنها به صورت طلاكوب است، جنس كليد از برنز و با نقوش گياهي تزيين گرديده است.2 دو عدد ديگر آنها به دورة مملوكي مربوط مي شود و تاريخ ساخت آن 765 هـ . ق . 1363 ميلادي مي باشد و در حوزة هنر اسلامي در قاهره نگهداري مي گردد و يكي از آنها به «سلطان اشرف ناصرالدين فرج (1399 ـ 1412 ميلادي) تعلّق دارد و هم اكنون از متعلّقات موزة لوفر در پاريس مي باشد و تاريخ ساخت آن 1405 ميلادي است. جنس اين كليد از آهن بوده و طلاكوب گرديده است.كليدها و قفل هاي عصر عثماني
شمار كليدها و قفل هايي كه تاريخ آن به عصر عثماني باز مي گردد، برابر دو مجموعه اي است كه از آن ياد كرديم. در ميان آنها، قفل هايي وجود دارد كه كليدهاي آنها مفقود گرديده و نيز كليدهايي است كه قفل هاي آنها پيدا نشده است. نخستين پادشاه عثماني، كه پيش از انتقال خلافت به آنان، براي كعبه قفل ارسال كرده «سلطان بايزيد دوّم» بود ـ كه ما پيشتر از او ياد كرديم ـ و از ميان اين مجموعه قفل ها دو قفل به وي مربوط مي گردد كه هر دو از نظر شكل و نوشتجات رويشان، بسيار شبيه يكديگر به نظر مي رسند. اين دو از آهن ساخته شده و روي آنها آياتي از قرآن كريم، نام پادشاه و سازندة آنها به صورت طلاكوب نوشته شده است، ولي برخي از قفل هايي كه از زمان «سلطان سليمان قانوني» تا زمان «سلطان احمد اول» ساخته شده، از جنس نقره اند و روي آنها را روكشي از طلا پوشانيده است. اين قفل ها از نظر شكل به يكديگر شبيه اند و تفاوت اندكي با هم دارند. در ميان آنها قفل و كليدي را مي بينيم كه در قرن دوازدهم هجري (16 ميلادي) ساخته شده و به زمان «سلطان مراد سوم» باز مي گردد: امتياز اين قفل و كليد بر بقيه، در دقت ساخت و تزيينات آن است. در صورتي كه قفل هاي ساخت «سلطان سليمان قانوني» ساده و بي پيرايه است. بيشترين تعداد اين نوع قفل ها، به «سلطان احمد اول» مربوط است; بعضي از آنها كه داراي زبانه اند، از آهن ساخته شده و بعضي از نقره اند و به مناسبت تعميرات كعبه، در زمان او به مكه ارسال شده اند. اين دسته از كليدها، نمونه هاي زيبايي هستند كه نقوش روي آنها به شيوة طلاكوب و نقره كوب بر روي زمينة آهني ترسيم شده است: از جمله مشخّصات قابل توجه قفل هاي كلون دار (كشويي)، سنگينيِ وزنِ آنها است. اين قفل ها از نقره است و وزن برخي از آنها بر رويشان نوشته شده كه به پنج هزار درهم مي رسد:مشخصات قفل هاي عثماني
در ميانِ قفل هاي زمان مملوكي، نخستين قفل، استوانه اي شكلِ چند پهلو است و بيشترين قفل هاي عصر عثماني را هم همين گونه قفل ها تشكيل مي دهد. جنس اين قفل ها از طلا است و اين خود از مشخصات قفل هاي عثماني است. مشخصة ديگرِ آنها، وجود قسمت اضافيِ بالاي بدنه قفل است كه به «مرآت»3 معروف است و بالاي آن نيز قسمت كوچكي است كه ما نام آن را «رصـيعه»4 مي گذاريم. چنانكه از لابه لاي ترك خوردگي هاي سطح قفل، داخل آن ها پيدا است. ميلة عمودي آنها، كه هنگام بستن به داخل قفل فرو مي رود و به 5/1 تا 2 ميلي متر مي رسد، از جنس آهن ساخته شده و با روكشي از طلا پوشيده شده است. نقوش موجود روي قفل ها و كليدهاي عثماني، به وسيله ايجاد شيارهايي نمودار شده و كاملاً واضح و مشخص مي باشند و تزيينات مرسوم آن عصر را شامل مي شود; نظير تريينات گياهي، بادبزن هايي از برگ هاي نخل،شكوفه ها و گل ها:
نمونة نادر اين مجموعه; قفل و كليدي است كه به زمان «سلطان مراد سوّم» مي رسد: نوشته هاي روي قفل ها و كليدهاي اين بخش، بيشتر به خط ثلث است و آنچه آنها را از قفل ها و كليدهاي دورهاي مملوكي و عباسي ممتاز مي سازد اين است كه آيات كمتري از قرآن، روي آنها نگارش يافته و قسمت هاي اضافي آنها كه به «مرآت» و «رصيعه» نامگذاري كرده ايم، بيشتر به ثبت نام هاي پادشاهان عثماني اختصاص يافته است و آيات قرآن بر بدنة قفل ها كه به شكل چند پهلو ساخته شده اند، نوشته شده است. نكتة در خورتوجهِ ديگر آن كه آخرين كليد اين مجموعه، كه در موزة طوپ قاپي به شماره 2227/2، وجود دارد، از نظر ساخت و فلزِ به كار رفته در آن، اصلاً اندلسي (اسپانيايي) است و اين مسأله، با مقايسة آن با كليدهاي مشابه، به دست مي آيد; زيرا يكي از فرمانروايان مسلمان آن سامان به كعبه اهدا كرده است. نام سه تن از سازندگان قفل ها و كليدهايي كه در ضمن مجموعة موجود در موزة طوپ قاپي است، به ترتيب زير بر روي آنها نوشته شده است: 1 ـ كار الياس فرزند يوسف فرزند احمد مكي: 2 ـ كار داود فرزند عبد الودود: 3 ـ كار محمد فرزند عماد: از جمله اتفاقات جالبي كه در بخش مجموعة قفل هاي كعبه، در موزة طوپ قاپي رخ داده، اين است كه اين مجموعه، براساس رده بنديِ تاريخي، با قطعه اي از قفل چوبي شروع مي شودكه به قرن سوم هجري(9 ميلادي) باز مي گردد و آخرينِ آنها نيز قفل چوبي است كه به زمان «سلطان عبدالعزيز»; يعني به قرن سيزدهم هجري (19 ميلادي) مربوط مي شود.1 . در شمارة قبل، باب توبه، پشت ركن يماني، معرفي شده بود كه صحيح آن پشت ركن عراقي است. 2 . نكـ : مجلة اهلاً و سهلاً، سال 9، شمارة 2، 1985 ميلادي. 3 . مرآت گر چه به معني آينه است ولي قسمت ياد شده، از آينه نيست و اين نامي است كه بر آن نهاده اند. 4 . رصيعه به معني شيء گوهر نشان و زركوب مي باشد. 5 . هر قفل نياز به دو گيره و يا پل ارتباطي داشته كه هريك از آن دو بر لبة يك لنگه از درها نصب مي شده و ميلة قفل از ميان آن ها عبور مي كرده و سپس با كليد مخصوص بسته مي شده است. م. 6 . نك : سوردل صص43ـ46. 7 . نك : سوردل، ص46. 8 . نكـ : سوردل، ص46 9 . نكـ : سوردل، صص56، 57. 10 . نكـ : سوردل، صص58 ـ 59 11 . نكـ : سوردل، صص51 ـ53 12 . احمد پاشا فرزند حسن پاشا، متوفي 1747 ميلادي است، پدر او حاكم بغداد بود. احمد پاشا از سوي «مير ميران» به فرمانداري شهر كركوك عراق در سال 1751 هجري منصوب شد و از آن پس، براي مدتي طولاني بر ولايت بصره امارت داشت، تا سطح وزارت ارتقاي مقام يافت و در سال 1733 حاكم بغداد شد و بعد محل مأموريت او به شهرهاي رجب ورقّه (در سوريه فعلي) تغيير كرد 13 . نكـ : سوردل، صص54 ـ 55
