فقه و عقل - فقه و عقل نسخه متنی

فقه و عقل

ابوالقاسم عليدوست

تاريخچه قانون، ضرورت جعل و عمل به آن، به تاريخ تشكيل زندگي جمعي بشر برمي‏گردد و از روزي كه انسان، به زندگي اجتماعي گراييد ولو به گونه‏اي بسيار ساده و ابتدايي، ضرورت وجود قانوني كه بتواند آن اجتماع ساده و غير پيچيده را به نحو احسن اداره كند احساس شد. آنگونه كه از برخي آيات قرآن نيز استفاده مي‏شود، تاريخ تشريع قانون در قالب «دين الهي» به همان زمانهاي ابتدايي چون زمان نوح برمي‏گردد. قرآن در اين باره مي‏فرمايد: «تشريع كرد [خداوند] براي شما از دين آنچه را به نوح توصيه كرده بود و آنچه را وحي كرديم بر تو و آنچه را به ابراهيم و موسي و عيسي توصيه كرديم كه دين را بپاداريد و در آن اختلاف نكنيد» (شوري، آيه 13)

امام كاظم فرمودند: «ان للّه علي الناس حجتين، حجة ظاهرة و حجة باطنة فاما [اما] الظاهرة فالرسل والانبياء والائمة ـ عليهم السلام ـ و اما الباطنة فالعقول.»

(خداوند بر مردم دو حجت دارد: حجت آشكار و حجت پنهان. حجت آشكار، رسولان و پيامبران و امامان ـ عليهم السلام ـ هستند و حجت پنهان، عقول مردم است.)1

دين و قانون (شريعت) ـ آنگونه كه از آيات متعدد قرآن استفاده مي‏شود دين به دو بخش عمده ايمان و عمل صالح تقسيم مي‏گردد. از همين رو قرآن دهها بار واژه «امنوا» را در كنار «عملوالصالحات» ذكر فرموده و اين دو را مكمّل يكديگر معرفي كرده است. شايد يكي از گوياترين آيات در قرآن كريم در مورد دين ـ كه گاه از آن به «بّر» تعبير مي‏شود ـ اين آيه كريمه باشد:

«ليس‏البر ان تولوا وجوهكم قبل‏المشرق والمغرب و لكن‏البر من آمن بالله واليوم الآخر و الملائكة و الكتاب ...» (بقره، آيه 177)

در اين آيه شريفه ابتدا به عنصر ايمان به خداوند، قيامت، فرشتگان، كتاب و پيامبران اشاره مي‏گردد، سپس از پرداخت ماليات خاص ـ كه نوعي ارتباط وثيق با اهل بيت ـ عليهم‏السلام ـ را به همراه دارد و نيز ماليات عام ـ يعني زكات ـ و پرستش خداوند آن هم در نماز كه تجلّي ايمان عملي به خداوند است، صحبت مي‏شود و در پايان متذكر مي‏گردد كه وفاي به عهد و نيز صبر و پايداري، از عناصر مهم و مؤثر در تحقق «برّ»، به شمار مي‏روند.

توجه و دقت در سير اين آيه، مفهوم كلام رسول اكرم(ص) را روشن مي‏سازد كه فرمودند: «من عمل بهذه الآية فقد استكمل‏الايمان»2

با اين توضيح به نقش والاي قانون كه در فرهنگ قرآن از آن به «شريعت» تعبير شده است، مي‏رسيم چرا كه عمل صالح كه ركن ركين دين به شمار مي‏رود، بدون قانون و شريعت امكان ندارد.

علم فقه و دين ـ با توضيحي كه ارائه شد به نقش اساسي علم فقه به عنوان علمي كه متكفل بيان قانون و شريعت الهي است مي‏رسيم و از همين روست كه تفقّه در دين مورد امر الهي قرار مي‏گيرد3 و پايه دين4 محسوب مي‏شود.

دين و عقل ـ تمام اديان الهي تا آنجا كه دچار تحريف وتدليس نشده باشند، مطابق موازين عقل هستند. و نمي‏توان ديني را الهي فرض كرد اما با اين وديعه الهي كه خداوند آن را براي تشخيص و تمييز صحيح از ناصحيح و صلاح از فساد،5 در طبيعت آدمي قرار داده است، مخالف باشد وگرنه تضادي بين تشريع پروردگار (دين) و تكوين او (قرار دادن عقل بدين منظور) صورت مي‏گيرد و اين امر با حكمت الهي سازگار نيست.

اسلام و عقل ـ از آنجا كه اسلام خاتم اديان و دستورات آن فرازماني و مكاني است، بيش از هر مكتب ديگري عنصر عقل در آن حضور دارد، به گونه‏اي كه اگر دين اسلام را دين تعقل و شريعت آن را، شريعت عقل بناميم كلامي گزاف نگفته‏ايم. تأكيد مكرر قرآن حكيم، بر تعقل6 و ستايش امامان معصوم(ع) از عقل، دليل ديگري است بر لزوم حضور پررنگ عقل در عرصه اعتقاد و عمل ديني، و از آنجا كه اين بحث مقدمه‏اي است بر موضوع مقاله به اختصار از آن مي‏گذريم.

فصل اول

منابع علم ـ واضح است كه يكي از مسائل مهم در هر علمي توجه به منابع و مداركي است كه مسائل آن علم لزوما مستند به آنها است و آن مدارك، دليل و برهان آن مسائل مي‏باشد. در گذشته، از اين مدارك به «مبادي تصديقيه علم» ياد مي‏كرده‏اند و امروزه يكي از پردامنه‏ترين مباحث در مسئله شناخت، بحث از مبادي تصديقيه علوم است. در علم فقه نيز به نوبه خود اين مسئله با عنوان «منابع فقه» هميشه مورد بحث بوده است، چرا كه گزينش منابع تأثير بسزايي در نحوه اجتهاد و استنباط فقيه دارد.

نظر اصوليان شيعه و سني پيرامون منابع فقه ـ نظر معروف شيعه اين است كه منابع استخراج احكام، چهار چيز است: قرآن، سنت، اجماع و عقل. در كنار اين نظر با اين تعبير، تعابير ديگري هم وجود دارد كه با نظريه مشهور شيعه يا در اصل نظر تفاوت دارد يا در تعبير. مثلاً شيخ مفيد مي‏فرمايد: اصول احكام سه چيز است: قرآن، سنت پيامبر(ص) و اقوال ائمه(ع) و عقل را راهي مي‏داند براي رسيدن به علم نهاده شده در اين اصول.7

محقق در معتبر مي‏فرمايد: مستند احكام نزد ما شيعيان پنج چيز است: قرآن، سنت، اجماع، عقل و استصحاب.8

محمدبن‏احمد سرخسي اصول احكام را سه چيز مي‏داند: كتاب، سنت و اجماع، سپس به قياس بعنوان اصلي كه از اين اصول سه گانه استنباط مي‏شود، اشاره مي‏كند.9