خطبه منى - از مدینه تا غدیر نسخه متنی

خطبه منى

واقدى از دو طريق از عمروبن يثربى و از عبدالله بن عباس روايت كرده است كه رسول خدا بعدازظهر روز يازدهم كه بعد از عيد قربان بود، در منى در حالى كه بر قصواء سوار بود، خطبه ايراد كرد و قمى در تفسيرش مى‏نويسد: آن حضرت در منى بعد از حمد و ثناى خدا فرمود: «اى مردم! سخنان مرا بشنويد و خوب به خاطر بسپاريد؛ زيرا ممكن است كه بعد از امسال ديگر مرا نبينيد.

... سپس فرمود: آگاه باشيد كه من دو چيز در ميان شما به يادگار گذاشته‏ام كه اگر به آن دو تمسك بجوييد، هيچ‏گاه گمراه نمى‏شويد: كتاب خدا و عترتم، اهل بيتم را. به درستى كه خداى لطيف و خبير مرا آگاه كرده است كه اين دو هيچ‏گاه از هم جدا نمى‏شوند تا اين‏كه در حوض كوثر بر من وارد مى‏شوند. آگاه باشيد كه هركس به آن دو چنگ بزند، نجات پيدا مى‏كند و هركس با آن دو مخالف كند، هلاك مى‏شود. آيا پيام الهى را ابلاغ كردم؟ مردم گفتند: آرى. فرمود: خدايا تو شاهد باش.

سپس فرمود: بدانيد كه به زودى افرادى از شما در حوض بر من وارد مى‏شوند، اما از من دور گردانيده مى‏شوند. پس مى‏گويم: خدايا اين‏ها اصحاب من هستند، ولى گفته مى‏شود: اى محمد، اين‏ها بعد از تو بدعت‏گذارى كردند و سنّت تو را تغيير دادند. پس من هم مى‏گويم: از رحمت خدا دور باشند، از رحمت خدا دور باشند.»⁽⁸⁹⁾

ايراد خطبه در مسجد خَيف

مرحوم قمى در تفسيرش مى‏نويسد: در آخرين روز از ايام تشريق سوره «إذا جاء نصرُاللّهِ والفتح» نازل شد.⁽⁹⁰⁾ به دنبال آن، پيامبراكرم صلى‏الله‏عليه‏و‏آله فرمود: به مرگ خودم خبردار شده‏ام. آن‏گاه فرمود كه مردم براى نماز در مسجد خيف جمع شوند.

پس از اجتماع مردم، حمد و ثناى الهى را به جاى آورد و فرمود: «خداوند خير و بركت عنايت فرمايد به كسى كه سخن مرا بشنود و آن را خوب حفظ كند و به كسانى كه آن را نشنيده‏اند، برساند. چه بسا كسى حامل فقه است ولى فقيه نيست و چه بسا حامل فقهى، فقه را براى كسى كه فقيه‏تر از او مى‏باشد، حمل مى‏كند. بدانيد كه قلب هر مسلمانى در سه چيز خيانت نمى‏كند: اخلاص عمل براى خدا، نصيحت ائمه مسلمين، و لزوم همراهى با جماعت مسلمين. همانا مؤمنان باهم برادرند و خون‏هايشان ضامن همديگر است و ضعيف‏ترين آن‏ها براى عمل به عهد و پيمان‏ها تلاش مى‏كند و در مقابل دشمنان متحد و هم‏پيمان هستند.

اى مردم! من دو چيز در ميان شما باقى مى‏گذارم كه اگر بدان تمسّك بجوييد هيچ‏گاه گمراه و خوار نمى‏شويد. كتاب خدا و عترتم، اهل بيتم را. به راستى كه خداى لطيف و خبير به من خبر داده است كه آن‏ها هرگز از هم جدا نخواهند شد تا هنگامى كه در حوض بر من وارد شوند...⁽⁹¹⁾

آن حضرت در منى باقى ماند تا رمى جمرات را انجام داد و سپس به سوى أبطح در مكه حركت و در آن‏جا اقامت كرد.⁽⁹²⁾

نزول سوره مائده

سوره مائده آخرين سوره مفصلى است كه بر پيامبر صلى‏الله‏عليه‏و‏آله نازل شده و در بردارنده آيه إكمال و آيه تبليغ و آيه ولايت مى‏باشد كه بعد از حجة‏الوداع نازل شده است. مرحوم علامه طباطبائى مى‏نويسد: «اهل حديث اتفاق‏نظر دارند بر اين‏كه سوره مائده آخرين سوره مفصلى است كه در اواخر عمر رسول خدا بر وى نازل شده است.»⁽⁹³⁾ و عياشى در تفسير خود از على عليه‏السلام روايت مى‏كندكه فرمود: «آخرين سوره‏اى كه‏بررسول‏خدا نازل شد، سوره مائده بود.⁽⁹⁴⁾ و ازامام‏باقر عليه‏السلام ازامام‏على عليه‏السلام روايت‏كرده است كه: سوره‏مائده سه‏ماه‏پيش از رحلت پيامبراكرم صلى‏الله‏عليه‏و‏آله نازل شد.⁽⁹⁵⁾

اگر ما به اين قسمت از آيه سوم سوره مائده دقت كنيم كه مى‏فرمايد: «ذلكم فسقٌ... فمن اضطرّ... فان الله غفورٌ رحيم»، متوجه مى‏شويم كه اين قسمت يك جمله كامل است و معناى خود را به خوبى مى‏رساند و براى افاده معنا به آن قسمتى كه در وسط كلام آمده است، احتياجى ندارد. در وسط اين آيه، آيه اكمال آمده است كه مى‏فرمايد: «اليوم يئس الّذين كفروا من دينكم...»؛ امروز كسانى كه كافر شده‏اند از كارشكنى در دين شما نوميد گرديده‏اند. پس از ايشان نترسيد و از من بترسيد. امروز دين شما را برايتان كامل ونعمت خود را بر شما تمام گردانيدم. و اسلام را براى شما به عنوان آيين برگزيدم.

بنابراين، فهميده مى‏شود كه اين كلام، جمله معترضه‏اى است كه در وسط اين آيه قرار داده شده است و آيه براى رساندن معنا و دلالت خود هيچ احتياجى به آن ندارد. البته فرقى نمى‏كند كه بگوييم: آيه از همان ابتدا به همين صورت نازل شده و اين جمله معترضه در آن قرار داشته و يا اين‏كه بگوييم: اين قسمت در زمان ديگرى نازل شده و هنگام تأليف در وسط اين آيه قرار داده شده است. يا اين‏كه بگوييم خود پيامبراكرم صلى‏الله‏عليه‏و‏آله به كاتبان وحى دستور داده است كه اين جمله معترضه را در وسط اين آيه قرار دهند، اگرچه از جهت معنا و زمان نزول باهم اختلاف دارند. چنان‏كه سيوطى اين مطلب را در الدر المنثور به نقل از شعبى روايت كرده است: وقتى آيه «اليوم اكملت لكم دينكم» نازل شد، رسول خدا صلى‏الله‏عليه‏و‏آله در عرفه بود و از آن‏جا كه اين آيه اعجاب حضرت صلى‏الله‏عليه‏و‏آله را برانگيخت، دستور داد كه آن را در ابتداى سوره قرار دهند.»⁽⁹⁶⁾ چنان‏كه قبلاً بيان كرديم، روز عرفه مصادف با شنبه بوده است، نه با پنجشنبه و جمعه، كه غالبا آن را مى‏گويند و به روايتى كه از عمربن خطاب در جواب يك يهودى نقل شده، استناد مى‏كنند.⁽⁹⁷⁾