بررسى جديدترين نظريه در باره ترتيب آيات قرآن - بررسی جدیدترین نظریه در باره ترتیب آیات قرآن نسخه متنی

بررسى جديدترين نظريه در باره ترتيب آيات قرآن

دكتر جعفر نكونام

چكيده

در اين مقاله، جديدترين نظريه در خصوص ترتيب آيات بررسى شده است. اين نظريه متعلق به علامه طباطبايى است. وى بر اين نظر است كه پيامبر اسلام(ص) ترتيب نزول آيات را توقيف و تاييد فرموده‏اند، نه ترتيب موجود آيات را كه در مواردى بر خلاف ترتيب نزول صورت گرفته است; اين موارد را بايد به ذوق و اجتهاد صحابه منسوب ساخت.

اين نظريه بر ادله نيرومندى متكى است. طبق روايات معتبر و مستفيض، پيامبر(ص) و صحابه آغاز و پايان سوره‏هاى تدريجى النزول را هنگامى درمى‏يافتند كه «بسمله‏» نازل مى‏شد. اين نشان مى‏دهد كه تا سوره‏اى كامل نمى‏شده، سوره ديگرى آغاز نمى‏گرديده است. بر اين اساس بايد آيات سوره‏ها به ترتيب نزول فراهم آمده باشد; نيز برابر روايات معتبر، پيامبر(ص) به على(ع) فرمان داد كه مصحفى را موافق نزول فراهم كند و او نيز چنين كرد. همچنين ملاحظه مضامين سور متحد السياق و دفعى النزول آشكار مى‏سازد كه بناى نزول سوره‏ها بر اين نبوده كه آيات متحد الموضوع در سوره معينى بيايد; لذا معقول نيست كه پيامبر(ص) جاى آيات را بر خلاف ترتيب نزول تعيين فرمايد.

كليد واژه‏ها: 1- ترتيب آيات 2- توقيف و اجتهاد3- جمع قرآن 4- ترتيب نزول 5-مصحف على(ع)6- مصحف عثمانى.

1. مقدمه

در اين مقال بحث در اين است كه آيا آيات سوره‏هاى مصحف عثمانى با توقيف و بيان پيامبر اكرم(ص) ترتيب يافته است‏يا با اجتهاد و ذوق صحابه.

نظريه مشهورى كه از ديرباز در اين خصوص اظهار گرديده اين است كه ترتيب آيات با توقيف پيامبر(ص) بوده است; به اين ترتيب كه هرگاه آياتى بر آن حضرت نازل مى‏شد، با اشاره جبرئيل جاى آن را در سوره‏ها مشخص مى‏فرموده، از همين رهگذر، پاره‏اى از آيات مدنى در سوره‏هاى مكى و پاره‏اى از آيات مكى در سوره‏هاى مدنى قرار گرفته است. كاتبان مصحف عثمانى نيز كه خود حاضر و ناظر اين جايگذارى بودند، زمانى كه مصحف را جمع و تدوين كردند، آيات را به همان ترتيبى كه از آن حضرت شنيده بودند، در سوره‏ها جاى دادند.

در مقابل نظريه مذكور، برخى از علماى شيعه نظير علامه مجلسى بر اين عقيده بودند كه جايگذارى پاره‏اى از آيات در مصحف عثمانى به اجتهاد صحابه بوده است. (1) اين نظريه در دوره معاصر از سوى علامه طباطبايى توسعه و اتقان قابل ملاحظه‏اى يافت و شايستگى آن را پيدا نمود كه جانشين نظريه مشهور پيشين گردد. وى در اين زمينه مى‏نويسد:

«اين آياتى كه به‏طور پراكنده نزول يافته و در سوره‏هايى نهاده‏شده كه با آنها در مكى و مدنى‏بودن مجانست ندارند، بر حسب ترتيب نزول در جاى خود نهاده نشده‏اند و اين جز به اجتهاد صحابه نبوده است‏». (2)