درنگی درباره رابطه گوته و اسلام نسخه متنی

پروفسور آنه ماري شيمل بي گمان يكي از اسلام شناسان مغرب زمين در قرن حاضر است. شيمل به مدد ذهن فعال و علاقه فراواني كه به مشرق زمين دارد، تتبعات فراواني در زمينه اسلام و فرهنگ مشرق زمين انجام داده است.

آنچه در ادامه مي آيد سخنراني خانم شيمل در مركز اسلامي هامبورگ است كه طي آن به چگونگي علاقه مندي گوته به اسلام پرداخته است.

گوته يكي از بزرگان ادبيات و فرهنگ غرب است كه علاقه مندي وي به اسلام و فرهنگ شرق يكي از وقايع نادر در جهان ادب به شمار مي رود. گوته، برخلاف مستشرقان كه شرق را موضوع مطالعه قرار داده اند، آن را طرف گفت و گو مي داند و فاصله ميان شرق و غرب را ناشي از عدم شناخت متقابل قلمداد مي كند.

سخنان شيمل درباره رابطه گوته و اسلام بسيار جالب توجه مي نمايد. در اين جا گزيده اي از سخنان اين اسلام شناس شهير كه بهمن ماه سال گذشته رخ در نقاب خاك كشيد، تقديم مي گردد.

شايد به خاطر آوريد كه حدود يك سال و نيم پيش گروهي از مسلمانان وايمار درباره مسلمان بودن گوته فتوايي صادر كردند. در اين فتوا عنوان شده بود، البته كاملاً مشخص نيست گوته چه گفته است، اما از منظر روحي وي مسلمان بود و بايد مسلمان شناخته شود. فتواي مذكور پژوهش هاي فراواني را در ميان گوته پژوهان موجب شد و خانم كاتارينا ممسن2، به عنوان يكي از پژوهشگران ديوان شرقي، اين موضوع را مورد بررسي قرار داد.

قضاوت در اين زمينه ساده نيست. از اين رو، نخست بايد براي روشن شدن مطلب به اين موضوع بپردازيم كه روزگار گوته چه شرايطي داشت و وي براي فهم اسلام چه امكاناتي در اختيار داشته است؟
دنياي غرب سال هاي سال با دنياي اسلام در ارتباط بوده است. براي نخستين بار قرآن در سال 1143 ميلادي به زبان لاتيني در اسپانيا ترجمه شد و چهار صد سال بعد به همت لوتر در بازل انتشار يافت. موضوعات ارزشمند ديگري نيز از دنياي اسلام به دنياي غرب انتقال يافته است. رياضيات و اعداد حساب نجوم و طب. همان گونه كه مي دانيد آثار ابن سينا تا قرن هفدهم نيز در پزشكي اروپا مورد استفاده قرار مي گرفت و نيز موارد بسيار ديگري كه در زندگي امروز ما وارد شده اند و از آن انفكاك ناپذيرند.

متأسفانه برخورد غرب با اسلام نقاط منفي نيز داشته است. در قرون سيزدهم و چهاردهم سعي شد از اسلام تصويري بدبينانه ارائه گردد. اين تصوير دشمن گونه با تصرف وين توسط عثماني ها در سال 1529 شدت يافت.

در همين دوره تلاش هاي ديگري نيز براي شناخت و تعامل با مشرق زمين آغاز شد. سياحان، بازرگانان و اطباي مغرب زمين راهي بلاد مشرق گشتند و ارمغان سفر آنان سفرنامه هايي بود كه مشرق زمين را با فرهنگي اعجاب انگيز تصوير مي كرد. اگر بخش دوم ديوان شرقي گوته را بخوانيد، در مي يابيد كه گوته تا چه اندازه آشنايي اش با شرق را به اين سفرنامه ها مديون است.3 يكي از اين سفرنامه ها را آدام اولئاريوس، سفير شلسويك هلشتاين در ايران، به رشته تحرير درآورده است.

اولئاريوس، علاوه بر آن، كتاب گلستان سعدي را نيز براي اولين بار به زبان آلماني ترجمه كرد كه در سال 1654 در اختيار آلماني زبان ها قرار گرفته است. ترجمه گلستان شخصيت بزرگ آلماني گوتفريد هردر4 را تحت تأثير قرار داده به گونه اي كه در توصيف اين اثر مي نويسد: گلستان زيباترين غنچه اي است كه مي تواند در بوستان يك پادشاه برويد.