بیشترلیست موضوعات 1ـ جواز نيابت 2 ـ شرايط نيابت 3ـ سير تاريخياين مسأله پينوشتها توضیحاتافزودن یادداشت جدید
موضوع اين نوشتار بررسيفقهي«نيابت در ذبح و شرايط نايب» است; بدين معنا كه آيا كسيكه اعمال حج را خود بجا ميآورد، ميتواند برايذبح نايب بگيرد يا نه؟ واگر ميتواند نايب بگيرد چه شرايط و ويژگيهاييدر نايب شرط است؟ در اين بررسي، بيشترين توجه به ديدگاه فقهيامام خميني(قدس سره) و بررسي و نقد و تحليل آن است.پيش از وارد شدن به بحث، بيان چند نكته بهعنوان مقدمه، ضرورياست:فلسفه اعمال عبادي، تسليم، خشوع و سرسپردگيبنده به درگاه خداوندياست و اين بهرهها زمانياز كار عباديحاصل ميشود كه عمل عباديبا توجه و نيت پاك انجام شود; از اين رو، عبادات و مناسك عباديقائم به فرد است.بر اساس همين فلسفه، مسأله نيابت در كارهايعبادي، از مباحث اختلافينزد فقيهان است; زيرا در تصور اوّلي، نيابت با فلسفه انجام اعمال عباديمغايرت دارد. و واگذاريعمل به ديگري، بهرههايعبادت را تحصيل نميكند. از همينرو فقيهان اتفاقنظر دارند كه نماز و روزه مكلّفِ زنده نيابت نميپذيرد. بلي، پس از وفات او، اعمال فوت شدهاش را ميتوان به نايب سپرد. اينهم بهخاطر دليل خاص شرعياست. از اين باب ميتوان يك قاعده به دست آورد كه دايره نيابت در اعمال عباديبستگيبه اجازه شارع و ميزان اجازه او دارد. و بيش از آن روا نيست; زيرا كه با روح عباديبودن سازگار نيست و چنانكه تجويز اصل نيابت بر عهده شارع است، تعيين شرايط نايب و ساير امور هم به عهده اوست.از همين رو قاعده اوّليدر عبادات، عدم جواز نيابت است، مگر آنكه دليل شرعيبَر جواز آن اقامه گردد و هرجا دليلي وجود نداشت يا مشكوك بود، بايد به همان قاعده اوّليتمسّك جست.شهاب الدين قراضياز فقيهان اهل سنت در قرن هفتم، اين قاعده را چنين باز گفته است:«كارها بر دو دسته است، يك دسته كارهاييكه صرفنظر از فاعل، دارايمصلحت است، مانند بازگرداندن وديعه و ادايدين و... در اينها نيابت به اتفاق آراء صحيح است; زيرا هدف سود بردن صاحبان وديعه و ديون است و آن حاصل ميگردد ولو از نايب، بر همين پايه در اينها نيابت شرط نيست.دسته ديگر، افعالياست كه به تنهاييمصلحت ندارد بلكه با توجه به فاعل دارايمصلحت ميشود; مانند نماز كه هدف از آن خضوع و خشوع است. و اين هدف تنها از نمازگزار حاصل ميشود و اگر ديگريانجام داد مصلحت مطلوب فوت خواهد شد و ديگر مشروعيت ندارد. در اين دسته نيز نيابت به اتفاق آراء باطل است.»1 2ـ چنانچه شارع ميتواند نيابت در يك فعل را تجويز كند، مانند نيابت در نماز و روزه ميّت يا نيابت حج و همچنين ميتواند نيابت برخياجزاء و افعال عباديرا نيز اجازه دهد; يعنيآنجا كه عمل عباديمركب از اجزايگوناگون باشد; مانند حج، بدين معنا كه شارع در برخياز اجزايآن، نيابت و به ديگريسپردن را اجازه كند چنانكه نيابت در رمي و ذبح مورد گفتگويفقيهان است.3ـ برخياز فقيهان ميان «نيابت» و «وكالت» فرق گذاشته و اين دو را در آثار و لوازم، متفاوت دانستهاند.توضيح مطلب آنان چنين است:وكالت آنجا است كه كار وكيل به موكّل نسبت داده ميشود، وليقصد و توجه وكيل معتبر نيست، بلكه آنچه لازم است نيّت و انگيزه موكّل است; مانند خريدن ماشين توسط وكيل، ساختن مسجد، رساندن مال زكات به فقير و...در اينگونه موارد اگر در انجام عمل قصد قربت لازم باشد، بايد موكّل بجا آورد و قصد وكيل كفايت نميكند. و نيابت آن است كه مباشرِ قبل، كار را انجام ميدهد و خود قصد ميكند، ليكن چون شارع تجويز كرده، تكليف از مكلّف و منوب عنه ساقط ميگردد; مانند حج نيابتي، يا نماز و روزه قضا كه بر فرزند واجب است. در نيابت ميبايست نايب قصد كند و نيت انجام فعل داشته باشد.در نيابت قصد و نيت بايد از نايب حاصل شود.4ـ نيابت در حج فيالجمله مورد قبول فقيهان است و بر آن اتفاقنظر دارند. محقق نراقيميگويد:«نيابت در حج فيالجمله ثابت است بلكه اجماع و ضرورت و روايتهايمتواتر در احكام نيابت و اجازه بر آن دلالت دارد.»2 سيد كاظم طباطباييدر عروة الوثقيفرموده است:«ترديدينيست كه نيابت برايميت در حجّ واجب و مستحب، جايز است. چنانكه نيابت در حج مستحبيبرايزنده، مانعيدارد و نيز در برخياز صور حج واجب ميتوان نايب برايزنده شد.»3 در توضيح اين عبارت گفته شده:چهار قسم نيابت در اين عبارت مطرح است; زيرا نيابت يا برايزنده است و يا برايمرده و هركدام يا در حج واجب است و يا مستحب و درستينيابت در هر چهار قسم از ضروريات است و نصوص شرعي و فتاوايفقيهان بر آن گواه است!»4 ديگر شارحان نيز بر همين نكته تأكيد كردهاند:5 مرحوم آيةالله خوييدر تعليل نظر صاحب عروه چنين گفته است:«نيابت از زنده با فرض توانمندياو، خلاف قاعده است و دليليبر آن وجود ندارد; زيرا قاعده اوّليه اقتضا دارد، كاريكه بر شخصي واجب شد با انجام دادن ديگريساقط نميگردد.بلياگر مكلّف خود به انجام واجب اقدام كند تكليفش ساقط ميشود، اما سقوط تكليف با فعل غير، نيازمند دليل است.»6 بهرحال، نيابت در حج، در ميان شيعه، جايترديد و شك ندارد، گرچه ممكن است در برخيفروع آن اختلاف نظر ميان فقيهان وجود داشته باشد.اينك پس از طرح اين چهار نكته به اصل مسأله ميپردازيم و آن اين است كه: آيا در ذبح، كه يكياز افعال حج است، نيابت راه دارد يا خير؟ و اگر نيابت صحيح است، چه شرايطيدر آن منظور شده است.از اين رو، اين بحث را در دو قسمت دنبال ميكنيم: «جواز نيابت» و «شرايط نايب»:
لطفا منتظر باشید ...
