كتابشناسى و نسخه شناسى خطبة البيان - نگاهی به خطبة الافتخار و خطبه تطنجیه نسخه متنی

كتابشناسى و نسخه شناسى خطبة البيان

خطبة البيان از سخنان منسوب به امير مؤمنان(ع) است كه سيد رضى آن را در نهج البلاغه نياورده است. ابن شهرآشوب يكى از خطبه هايى را كه در نهج البلاغه نيامده خطبة الافتخار ذكر نموده، كه ظاهراً با خطبةالبيان يكى است؛ البته در كتابهاى متعددى به مضمون اين خطبه اشاره شده است ؛ همچون البدأ و التاريخ مقدسى، تاريخ طبرى، رجال الكشى، المراتب اسماعيل بن احمد بُستى (م حدود 420 ق)، بصائر الدرجات صفار قمى، الاختصاص منسوب به شيخ مفيد، روضة التسليم طوسى، الدر المنظم في السر الأعظم محمد بن طلحه شافعى(م 652 ق) و هفت باب بابا سيدنا . در برخى از كتابهاى مذكور بندهايى از اين خطبه درج شده است.

رجب بُرسى بخشهايى از اين خطبه را با عنوان «خطبة الافتخار» به روايت اصبغ بن نباته[1] در مشارق أنوار اليقين آورده است.[2] سيد حيدر آملى از خطبة البيان در مبحث ولايت ياد كرده؛ چنان كه داوود قيصرى (شارح فصوص الحكم) نيز چنين كرده است.[3] ملاصدرا نيز به بخشى از خطبه به عنوان سخن امام على(ع) استدلال نموده و آن را شرح كرده است.[4]

متن خطبة البيان در الإنسان الكامل عبدالرحمان بدوى (ص 109 - 112) و علائم الظهور شُبّر درج شده، و آبرتلس در فهرست نسخه هاى خطى اسماعيلى بدخشان (ش 185 و 186) از آن ياد كرده است. بنابراين، و پيداست كه فاطميان بدخشان نيز بدان ارج مى نهاده اند.[5] اسماعيليه هم

شرح آن را به حسن صباح منسوب نموده اند. در رساله تراب نامه از متون حروفيه نيز به خطبة البيان استشهاد شده است.[6]

اين خطبه به صورت مستقل و يا ضمن كتب ديگر بارها به چاپ رسيده است؛ از جمله چاپ منشورات دارالفنون بيروت در سال 1417 ق . مرحوم ميرجهانى خطبه را به همراه ترجمه و بحثى در مدارك آن، در نوائب الدهور[7] آورده و مطالب او با ويرايش جديد به وسيله مؤسسه تحقيقاتى فرهنگى جليل با عنوان گفتار امير مؤمنان در شناخت امام و حوادث آخر الزمان، به صورت كتاب مستقلى در سال 1416ق به چاپ رسيده است.

نسخه هاى خطى فراوانى از خطبه مذكور در كتابخانه هاى شخصى و عمومى ايران و خارج از ايران يافت مى شود. تاكنون حدود پنجاه نسخه از اين خطبه در كتابخانه هاى ايران، شناسايى شده كه قديمى ترين آنها ضمن نسخه اى از نهج البلاغه است كه در سال 729 ق كتابت شده[8] و پس از آن، نسخه اى است با تاريخ كتابت 860 ق،[9] و سپس نسخه شماره 7136 كتابخانه آستان قدس رضوى كه همراه با ترجمه فارسى در سال 875 ق، تحرير شده است.[10]

و از آن جمله نسخه مدرسه حبيبيه فردوس كه به خط معين شيرازى در سال 909 ق تحرير شده[11] و همچنين نسخه دانشگاه لس آنجلس كه در سال 910 ق، تحرير شده است.[12] پس از آن نسخه شماره 2398 كتابخانه مركزى دانشگاه تهران است كه در محرم 912 ق كتابت شده،[13] وبعد از آن نسخه حسينيه شوشتريها كه در سال 911ق تحرير شده[14] وسپس

نسخه آستان قدس رضوى به خط درويش على مقرى در 923 ق، و سپس نسخه شماره 2576 مكتبه احمد ثالث در استانبول كه در سال 960ق تحرير شده[15] و پس از آن نسخه شماره 245 كتابخانه آيت اللّه مرعشى قم كه به خط نسخ حسن بن على حسينى بحرانى در ذيقعده 971ق استنساخ شده است.[16]

نسخه هاى خطبة البيان در عبارات اختلاف دارند و از جهت زيادتى و نقصان با يكديگر متفاوتند. شيخ على بارجينى يزدى حايرى سه نسخه مختلف از اين خطبه را در الزام الناصب آورده است.

اين خطبه از زمانهاى دور مورد توجه ارباب حكمت و عرفان و اصحاب دانش و پژوهش بوده است. از اين رو، نظم و ترجمه و شروح بسيارى بر آن صورت تحرير پذيرفته كه برخى از آنها ناشناخته مانده است. فهرست عناوين برخى از آنها عبارت است از:

1 . ترجمه فارسى منظوم شاپور كاشانى، سروده در 846 ق، كه دانش پژوه آن را از روى دو نسخه در مجله دانشكده ادبيات، ش 11، ص 3، 4 و 385 - 410 چاپ كرده است.[17]

2 . ترجمه احمد بن سعد الدين حسينى، كه نسخه اى از آن با شماره 3086 در كتابخانه جامع يزد موجود است.

3 . گزارشى از سيد شريف (گويا گرگانى، يا نقطوى) كه بايد پيش از سال 913 ق نوشته شده باشد و تاكنون چند نسخه از آن در كتابخانه هاى دانشگاه استانبول و دانشگاه تهران و دانشكده حقوق و كتابخانه هاى مجلس و ملك تهران و

مرعشى قم شناسايى شده است.[18]

4 . خلاصة الترجمان في تأويل خطبة البيان، محمد دهدار عيانى شيرازى، نوشته سال 1013 ق، كه 28 نسخه خطى از آن شناسايى شده و تصحيح آن از روى دو نسخه و به اهتمام محمد حسين اكبرى ساوى به وسيله انتشارات صائب در تهران به سال 1379 ش ، به چاپ رسيده است.[19]

5 . گزارش منظوم نور على شاه طبسى (م 1212 ق) در 150 بيت.[20]

6 . معالم التأويل و التبيان في شرح خطبة البيان، ميرزا ابوالقاسم رازذهبى شيرازى (م 1286 ق) كه سه نسخه از آن در شيراز شناسايى شده است ؛ از جمله نسخه اى به خط مؤلف كه به شماره 4 و 59 در خانقاه احمديه شيراز نگهدارى مى شود.[21] اين كتاب به ضميمه «انهار جاريه» در شيراز به صورت سنگى به چاپ رسيده است.[22]

7 . حديقة الإسلام در ترجمه و شرح خطبة البيان، از محمد كريم بن محمدحسين موسوى، كه نسخه اى از آن در كتابخانه مفتاح تهران با تاريخ كتابت 1244ق موجود بوده است. نسخه مذكور به كتابخانه دانشكده الهيات مشهد منتقل شده است.[23]

8 . حل مشكلات خطبة البيان، اسحاق سوگندى، رساله اى است به عربى كه

نسخه اى از آن به شماره 6123 در كتابخانه آستان قدس رضوى موجود است تاريخ كتابت نسخه 1094 ق است.[24]

9 . شرح خطبة البيان، سيد حسين قدسى شريفى، تأليف در 1362 ق.[25]

10 . شرح خطبة البيان، ميرزا ابوالقاسم گيلانى قمى (م 1231 ق)، گفتارى است از ميرزاى قمى در جامع الشتات در پاسخ به پرسشى كه درباره خطبه مذكور شده است.[26]

11 . شرح تُركى خطبة البيان، سيد حسين بن سيد غيبى، كه از سنّيان بوده است. چند نسخه از شرح وى تاكنون شناخته شده است؛ از جمله در كتابخانه تربيت تبريز(فهرست، ص 13، ش 16)، و كتابخانه آيت اللّه مرعشى قم، به شماره 5144 (فهرست، ج 13 ، ص 349، بدون نام شارح)، و كتابخانه آيت اللّه گلپايگانى قم، به شماره 131/ 6 (فهرست چاپ نشده كتابخانه آيت اللّه گلپايگانى). نسخه اخير در جمادى الاولى 985 ق كتابت شده است و شارح، اين خطبه را در هفتاد بخش شرح كرده و هر قسمت از خطب را يك «كلمه» ناميده است. ترجمه تركى خطبة البيان در كتابخانه شخصى سيد حسين شهشهانى در اصفهان بوده كه ممكن است از سيد حسين غيبى باشد.[27] و نيز نسخه شماره B617 كتابخانه دانشگاه لس آنجلس كه مشتمل بر شرح مذكور است.[28]

12 . شرح خطبة البيان، محمدتقى مجلسى (م 1070 ق). اين شرح به فارسى است و نسخه اى از آن به شماره 1573 در كتابخانه ملك نگهدارى مى شود.[29]

13 . قاضى سعيد قمى نيز قسمتى از خطبه را ضمن شرح حديث غمامه شرح كرده است.

14 . گويا عبدالرحيم دماوندى نيز شرحى بر خطبه دارد. شيخ آقا بزرگ تهرانى در الذريعة (ج 26، ص 310)،

ضمن معرفى القضا و القدر دماوندى، مطالبى از اين كتاب را درباره خطبة البيان نقل مى كند.

15 . شرح منسوب به ابن عبدالفتاح.

16 و 17 . دماوندى در القضا و القدر درباره خطبة البيان به نحوى سخن گفته كه علامه تهرانى از بيان او استفاده نموده كه ابن شهرآشوب (م 588 ق) و شيخ ابوالفتح محمد بن عبدالكريم شهرستانى (م 548ق) نيز شروحى بر خطبة البيان داشته اند.[30]

18 . مناجات مرتضوى در شرح خطبة البيان، از امير محمد صالح، كه نسخه اى از آن در دانشگاه لاهور پاكستان موجود است.[31]

19 . افتتاح خطبة البيان، رساله فارسى در شرح خطبه، نسخه شماره 760 دارالكتب قاهره.[32] حدود بيست نسخه از شروح و ترجمه هاى ناشناخته از خطبة البيان در فهارس نسخ خطى معرفى شده است.[33]