امالی شیخ طوسی نسخه متنی

به طور طبيعي شاگردان هر جلسه به دو گروه تقسيم مي شدند: گروهي از حافظه قوي برخوردار بوده که يا يک بار شنيدن از استاد، مطلب را به خاطر مي سپردند و سالها بعد، دقيقاً همان مطالب را بدون کاستي بازگو مي کردند، و گروهي ديگر مطالب املاء شده را از راه نوشتن ـ که در آن روزگار کار شاق و طاقت فرسايي بودـ حفظ مي نمودند. اين گروه دوم را در واقع پايه گذار سنت امالي نويسي مي توان شمرد.

با گذشت زمان و شکوفايي فرهنگ اسلامي، مطالب عرضه شده در اين مجالس و حلقات ، فزوني گرفت و شامل علوم قرآن، حديث، فقه، سيره و تاريخ صدر اسلام، شعر، انساب، اخبار عرب و جز اينها گرديد. ليکن در اين دوران، حلقات و مجالس از چهار ديواري مساجد فراتر رفته و در مدارس و منازل نيز برگزار مي گرديد. بسياري از کتابهاي امالي را مي توان ثمره مجالسي که در مدارس يا خانه ها برگزار مي شد دانست. البته با بررسي در کتابهاي متنوع امالي بايد آنها را به چندين گونه تقسيم کرد. در گروهي از آنها تنها به خواندن حديث به همراه سند آن بسنده مي شده و شاگردان همو را مي نوشتند. و در بعضي ديگر احتمالا گفتگوهايي در اطراف حديث و يا رجال آن مي شده است. بعضي ديگر از مجالس را مي توان به مجالس وعظ و ارشاد که امروزه متداول است تشبيه نمود، با اين تفاوت که گوينده و واعظ تمام مطالب ارائه شده را که عموماً اخلاقي بوده، از راه خواندن روايت به شنوندگان خود مي رسانده است، بدون اين که از خود مطلبي اضافه نمايد، ليکن در بعضي از اماليها ديگر حالت شيخ و شاگردي از ميان رفته است و شنونده و نويسنده وجود ندارد، بلکه دوستاني دانشمند و اهل علم که براي گذران وقت در مجالس شب نشيني و غيره دور هم گرد آمده و به جاي لهو و لعب و گذران وقت به بطالت، مطلبي ادبي يا قطعه شعري مطرح نموده و در اطراف آن به بحث و گفتگو مي پرداختند، و سپس يکي ار آنان آن مطالب را جمع آوري کرده و به صورت کتاب امالي ارائه مي نمود که «امالي اليزيدي» و «امالي القالي» را مي توان ثمره اين گونه مجالس شمرد.

در ميان امالي ها، امالي شيخ طوسي يکي از مهمترين و ارزشمندترين اماليهاي شيعي به شمار مي آيد. و چگونگي خلق اين اثر ارزشمند را مي توان اين گونه بيان کرد: شيخ پس از هجرت از بغداد به نجف در ده سال اوليه سکونت خود به تکميل باقيمانده آثار و تأليفات خود و تربيت شاگردان و سرو سامان دادن به اوضاع شيعيان و حوزه عليمه پرداخت در سال 455 هـ که هفتاد سال از عمر شيخ ميگذشت، احتمالا بر اثر کهولت سن و يا بيماري و فرسودگي ناشي از هجرت و فشار مسئوليت شيعيان زير ظلم که بر دوش شيخ سنگيني مي کرد، از فعاليتهاي اجتماعي و علمي او کاسته شد.

در اين فاصله احتمالاً شيخ تنها به تدريس بسنده مي کرده است، زيرا هيچ کتاب عمده اي که در اين دوره تصنيف او باشد در دست نيست، بلکه تقريباً تمامي آثار جاودانه وي پيش از اين دوران نوشته شده است. تنها در اين فاصله دو کتاب که آن هم به صورت امالي تنظيم شده از شيخ به ما رسيده است.

نخست کتاب «اختيار معرفه الرجال» که املاء آن را در تاريخ سه شنبه 26 صفر سال 456 هـ در کنار بقعه اميرالمؤمنين (ع) آغاز نمود. اين کتاب در واقع چندان نيروي فراوان از شيخ نگرفته است، زيرا اولاً خلاصه کتابي ديگر است و بي ترديد تلخيص کتابي رجالي و جدا نمودن راويان سني از شيعه براي شيخ با آگاهيهاي فراواني که در اين زمينه داشت، کار چندان مشکلي نبود.

ثانياً، کتاب را شيخ به صورت امالي تنظيم نموده و املاء کرده بود، در حقيقت مي توان گفت: شيخ کتاب «رجال کشي» را در مقابل شاگردان قرار مي داده و از صفحه اول تا پايان کتاب، با انتخاب راوي شيعه حذف راوي سني آن را براي شاگردان مي خوانده و توضيحاتي رجالي بيان مي کرده و شاگردان نيز فرموده هاي شيخ را مي نوشته اند و بدين گونه کتاب «اختيار معرفة الرجال» خلق گرديد.

دومين کتاب همان «امالي» است و مي توان به قطع و يقين ادعا کرد که مطالب اين کتاب آخرين گفتارهاي علمي شيخ طوسي است که از سال 455 هـ آغاز شده و روز 9 ذي الحجه سال 468 هـ پايان پذيرفته است. شيخ احتمالا در اين سالهاي پاياني عمر توانايي انجام فعاليتهاي وسيع تأليفي و تحقيق درا نداشت و از سويي روحيه خستگي ناپذير او با آرامش و سکون انس و الفتي نداشت، لذا تنها به فعاليتهاي علميي روي آورد که متناسب با شرايط وضعيت جسماني او بود، يعني در روزهاي معيني از هر هفته (روز جمعه) مقداري احاديث را که از مشايخ خود استماع کرده بود، به منظور اشاعه فرهنگ اسلامي و ادامه سنت حسنه املاء و استملاء و آگاه نمودن عموم مردم با مناقب اهل بيت (عليهم السلام) و تاريخ زندگي آنان، در محلي عمومي در کنار بقعه مطهر اميرالمؤمنين براي شاگردان خود قرائت مي نمود.

با توجه به محتواي مجموع روايات املاء شده که غالباً احاديثي در فضائل اهل بيت و تاريخ اسلام و يا مطالب اخلاقي است، مي توان به سطح علمي شرکت کنندگان در مجالس او پي برد که اکثراً عموم مردم شيعه ساکن و مجاور در نجف بوده اند و گرنه شاگردان او بي ترديد فقيهاني برجسته بوده که از اين گونه احاديث آگاهي داشته اند.