ثبت و شرح چهل حديث، سنتي ديرپاي در جهان اسلام است که معمولاً شارحان و گردآورندگان آن به شوق آنکه مشمول مفاد حديث شريف نبوي ـ صلي الله عليه و‌آله ـ «من حفظ علي امتي أربعين حديثاً ينتفعون بها، بَعَثَه اللهَ يوم القيامة فقيهاً عالماً» گردند، به شرح و جمع چهل حديث همت گماشته اند. از جمله اين آثار شرح الأربعين حکيم و عارف شيعي قاضي سعيد قمي است. علاوه بر دليل فوق در تأليف چنين اثري توسط وي، شايد بتوان اوضاع فکري و فرهنگي عصر صفوي را از علل مؤثر در اين امر دانست. چه اين که «در عصر سلاطين صفوي به حکم اينکه آيين تشيع رواج و رسميت پيدا کرد، اخبار و روايات صادره از اهل بيت عصمت و طهارت ـ عليهم السلام ـ نيز بيش از پيش مورد توجه انديشمندان قرار گرفت»12- چنانکه ميرداماد، ملاصدرا، علامه مجلسي، ملامحسن فيض کاشاني و ديگران در اين زمينه به تأليف شروحي ـ هرچند نه تماماً به سبک شرح چهل حديث ـ مبادرت کردند. اما انگيزه اساسي قاضي سعيد قمي را در تأليف شرح الاربعين و نيز شرح توحيد صدوق شايد بتوان همان جوهره انديشه وي يعني الهيات تنزيهي دانست، چه اين که او مقتضاي مضامين احاديث و روايات را در جهت تأييد انديشه هايي از اين دست مي دانست، و با تمسک به احاديث و اخبار به بيان آراء خود و تقويت و تأييد آنها مي پرداخت. از اينرو گرچه او در تأليف آنها از شيوه و سليقه ملاصدرا الهام گرفته است اما به جهت اختلاف نظر با ملاصدرا در مباني و اصولي که در تأليف آثار خود تابع آنها بوده است، آنچه در شرح احاديث و روايات نگاشته است فرسنگها با تأليفات ملاصدرا در اين باب فاصله دارد.13 شرح الاربعين قاضي سعيد قمي، همان طور که مصحح محترم در مقدمه خود ياد مي کند، با عناوين «الاربعون حديثا»، «شرح اربعين»، «اربعين قاضي سعيد» در منابع نامي از آن برده شده است. شرح الاربعين، مشتمل است بر يک مقدمه و شرح بيست و سه حديث که البته تعداد احاديث چنانکه در فهرست متن مصحح نيز آمده بيست و هفت حديث ضبط شده است اما در ترتيب احاديث شماره هاي نوزده تا بيست و دو از شرح افتاده است. و جهت آن بر ما معلوم نيست که آيا اصلاً شرحي از آنها صورت گرفته و از دست رفته است و يا مؤلف را در انجام توفيق همراه نبوده است؟ به هر تقدير آنچه در دست است شرح بيست و سه حديث است که قاضي سعيد قمي در شرح هر يک به تناسب مقام به بحثهاي ادبي، عرفاني و فلسفي درباره آن پرداخته و در انجام آن نظر به احاديث ديگر غير آنچه در اين اثر ضبط شده و اقوال عارفان و حکيمان داشته است. وي مباحث خود را چنان که شايسته دانسته است تحت عناوين فرعي متنوعي از قبيل «اشارة»، «هداية»، «ارشاد»، «اشراق»، «الشارق»، «لمعة»، «مطلع»، «مفتاح»، «انوار ملکوتية»، «النور»، «تنوير»، «تتميم اشراقي» و عناوين ديگري از اين دست به ترتيب درآورده است. اين شيوه را شايد بتوان ناشي از ذوق عرفاني و گرايشات اشراقي وي دانست.
لطفا منتظر باشید ...
