كتاب آداب السلطنة - کتاب «آداب السلطنة» نسخه متنی

كتاب آداب السلطنة

ابوالفضل حافظيان

مقدمه

كتاب آداب السلطنة از جمله رساله هاى سياسى است كه در عصر صفويه(قرن دهـم و يازدهـم هجـرى) نگارش يافته است. ايـن رسـاله در دو باب است: بـاب اول در آداب سلطنت و باب دوم در آداب وزارت و هـر باب شـامل چنـد فصل مـى بـاشـد.

از ايـن كتـاب نسخه هاى معدودى شنـاسـايـى شـده است, از آن جمله است نسخهء كتابخانهء اميـرالمـومنيـن(ع) در نجف و نسخه شماره 3837 كتابخانهء مـركزى دانشگاه تهران(1) (تحرير در سال 1136ق) و نسخهء شخصـى آقاى سعيد نفيسـى و نسخهء كتابخانهء ملى پاريس.(2)

دربارهء مـولف رساله, در فهرست دانشگاه و فهرست نسخه هاى خطى فارسى(منزوى) سخنى به ميان نيامده است. سعيد نفيسـى كه نسخه اى از كتاب در تملك اش بـوده است, مـولف كتاب را تقى الديـن ابـوالخير محمدبـن محمد فارسـى دانسته است.

ابـوالخير محمدتقى بـن محمد فارسى فيلسوف, منجـم, اديب و دانشمند بزرگ قرن دهـم هجرى است, وى از شاگردان صدرالديـن دشتكـى(شهيد به سال 903ق) و پسرش غياث الديـن منصـور دشتكى(متـوفى948ق) بـوده, و تاليفات بسيارى در فلسفه و حكمت, هيئت و نجـوم و ادبيـات از خـود به جاى گذارده است.

از تاليفات اوست:اسامى العلوم كه پـس از وفات علامه خضرى(متوفى 957ق) آن را نوشته است. وى در قسمت علـوم قرآن, در مورد تاويل و تنزيل مى گـويد:ان اول مـن تكلـم فيه كلام الله الناطق اميرالمـومنيـن على بـن ابى طالب عليه السلام. و درباره علـوم حديث مى نـويسد:هـو نقل قولـى النبـى و فعله و اقـوال الائمه و افعالهم صلـوات الله عليهم اجمعين.(3) ايـن جملات بيانگر گـرايـش ابـوالخير فارسى به مذهب تشيع است.

طليعه العلوم,(4) علامه طهرانـى احتمال داده است كه طليعه العلـوم مختصرى از اسامى العلوم مولف باشد.

بستان الادب, تهذيب الاصول فـى تحـرير اصـول اقليـدس, رساله در اسطرلاب به نام آغاز و انجام,(5) حل التقـويـم كه به سال 917ق تاليف شده و منتخبى از آن و رساله در دايرهء هندى, رساله فـى حساب القمر, معرفه القبله, احكام برج طالع مساله, مغنـى صغيـر,(6) زبـده الفـرائض(7)درارث وصحيفه النـور(8) در انـواع حكمت.

از رسـاله آداب السلطنه كه به سبك نثـر عصـر صفـوى نگارش يافته است, چنيـن استنباط مى شـود كه مولف آن گرايـش به مذهب تسنـن داشته, چرا كه متابعت از خلفاى راشـدين را از وظايف سلطان بـرشمرده است. لذا در انتساب ايـن رساله به ابـوالخير فارسـى تـرديـد داريـم, علاوه بـر ايـن از شخص ديگـرى به نام تقـى الـديـن محمد فارسـى, در منابع كتاب شناسـى ذكـرى به ميان آمـده است.

نام كامل وى تقى الدين محمد بـن صدرالدين على طالقانى فارسى هندى دكنى است كه نـام دو كتـاب از تـاليفـات او چنين است:

تـرجمه سـراج الملـوك فـى العدل والسلـوك ايـن كتاب بـراى عبـدالـرحيـم خان خـانـان(متـوفـى به سـال 1036ق) به فـارسـى درآمـده است.(9) ميزان الطبايع قطب شاهـى در طب به زبان فارسـى كه براى سلطان محمد قطب شاه (1020)(980ق) به سـال 1000قمـرى سـاخته شـده است.(10) تاليف اول وى كه ترجمه اى است از كتاب سراج الملـوك ابـوبكر محمـدبـن وليـد قرشـى مالكى(متـوفى 520ق)دربارهء انديشه سياسـى اسلام و خلافت و فرمانروايى اسلامى است.

حال با توجه به اين كه غالب نوشته هاى ابوالخير محمدتقى بـن محمد فارسى(عالم شيعى قـرن دهـم) در علـم هيئت و نجـوم مـى بـاشـد و به قــــــرينه اينكه رسـاله آداب السلطنه گـرايـش سنـى گـرى دارد, مـى تـوان احتمـــــال داد كه آداب السلطنه تاليف تقى الدين محمدبـن صدرالديـن على طالقانى فارسى باشد كه رسالهء ديگرى در ايـن موضوع, آن هـم به روش اهل سنت از او سراغ داريم(يعنى ترجمه سراج الملوك), والله العالم.