تشيع در جهان امروز
عده كل مسلمانان جهاندر نخستين سالهاى قرن بيستم ميلادى
/ چهاردهم هجرى قمرى بنا بر آمارهايى كه بيگانگان گرفته اند, حدود
233 مليون
نفر برآورده ميشده است (زوئيمر و ديگران , 289), با توجه به نو
پديد
بودن امر آمارگيرى , و نيز با توجه به اين كه تا سالهاى بعد از جنگ
جهانى دوم
بخشهاى وسيعى از جهان اسلام تحت سلطه و سيطره غير مسلمين بوده
است , آمارهاى
مربوط به عده كل مسلمانان سرزمينهاى مختلف , و مآلا آمارهاى
مربوط
به عده كل مسلمانان جهان , بويژه در سالهاى پيش ازاستقلال بسيارى از
كشورهاى
كنونى جهان اسلام , اساسا متكى يامنحصر بر همان تخمينهاى اجمالى , و
گاه
آمارگيريهاى جدى ترى , بوده است كه كارگزاران آن قدرتهاى غير مسلمان
غالب ,
با سبق نظرها و نيات مختلف , اعلام ميكرده اند, از همين رو, منابع
مختلف عده
كل مسلمين جهان را در آخرين سالهاى قرن نوزدهم ميلادى / سيزدهم
قمرى ,
از 157 ميليون نفر در سال 1894 م تا 300 ميليون نفر در سال 1903 م
تخمين زده اند.بنا بر همان گونه تخمينها, 12 ميليون نفر از جميعت تخمينا
233 ميليونى
مسلمين جهان را شيعيان تشكيل ميداده اند, بنا براين 221 ميليون
نفر مسلمين اهل
سنت , از 140 ميليون حنفى , 58 ميليون شافعى , 16 ميليون مالكى ,
و 7 ميليون
حنبلى تشكيل يافته بوده است (همان , دياگرام 292).مهمترين
كشور شيعه
يا شيعه نشين جهان , يعنى ايران , در آن سالها 5/9 ميليون جمعيت
داشته كه 8/8
ميليون آن مسلمان و چهار پنجم از اين مسلمين نيز شيعه بوده اند
(همان ,
دو جدول آخر كتاب ).بنا بر منبع ديگرى نيز ايران در سال 1900 م ده
ميليون نفر جمعيت داشته است (اطلس تاريخ جمعيت جهان , 153).قابل توجه
است
كه در آن سالها نيمى از جمعيت 610 هزار نفرى (شامل 600 هزار مسلمان )
بحرين شيعه
بوده اند, و هند 5 ميليون شيعه (و كلا حدود 36/284 ميليون نفر
جمعيت )
داشته است .اينك , در اواخر قرن بيستم ميلادى على رغم آن كه دستكم
حدود يك
قرن از آشنايى جهان اسلام با امر آمارگيرى و ضرورت آن ميگذرد, هنوز
آمارهاى متقن
و مطمئن و يكدستى در باره عده مسلمانان سرزمينهاى مختلف (به
ويژه سرزمينهاى
تحت حكومت غير مسلمين ).و به طريق اولى در باره عده شيعيان
اين
سرزمينها, و مآلا در باره عده مسلمانان و شيعيان جهان , در دست نيست :
بنا بر آمارهاى سازمان كنفرانس اسلامى (تأ سيس م 1971/ ارديبهشت 1350 ش )
كه تا كنون ,
به ويژه از نقطه نظر سياسى , تنها سازمان فراگير بينالدول اسلامى
يا مسلمان است , كل عده جمعيت مسلمان جهان در سراسر پنج قاره , در سال
1982 م / 1361 ش 1029427000 نفر بوده كه 636720000 نفر از ايشان در
كشورهاى
تحت حكومت مسلمين (به عنوان اكثريت ), و 392707000 نفر از ايشان در
كشورها
و سرزمينهاى تحت استيلاى غير مسلمين (به صورت اقليت ) زندگى
ميكرده اند.(اقليتهاى مسلمانان در جهان امروز, 287).بنا بر آمارهاى ديگرى كه
على القاعده
انتظار ميرفته متقن و قابل اطمينان باشند, كل عده مسلمانان جهان
در حوالى سال 1984 م /1363 ش 805286150 نفر (يعنى 97/17 درصد از كل جمعيت
4480907000
نفرى جهان ) بوده است (خريطة انتشار المسلمين فيالعالم , 26).بالاخره بنا بر
منبع ديگرى كه در باره اديان زنده جهان آمارهاى (حسب الادعا)
جديدى به دست داده , كل عده مسلمانان جهان در سال 1959 م / 1338 ش 420
ميليون نفر بوده است (اديان زنده جهان , 3,15,220).منبع اخير مدعى بوده است كه اين آمارها بهترين ارقام دستيابى
بوده اند
كه از چندين منبع تلفيق شده اند (همان , 15).با توجه به اين
مقدمات ,
وضع آمارهاى مربوط به تشيع در جهان , خود معلوم است .بنا بر يكى
از جديدترين منابع (سالنامه 1990 بريتانكا, 778 ـ 779) عده مسلمانان
(شيعه و اهل تسنن ) در كشورهايى كه اكثريت يا نسبت قابل ملاحظه اى از
جمعيتشان مسلماناند در سال 1989 م / 1368 ش از اين قرار بوده است :
كشورها عده شيعيان عده سنيها سايرين
افغانستان 2220000 10970000 1630000
آلبانى 660000(جمع ) 2540000
الجزاير 24360000 (جمع ) 17000
بحرين 290000 120000 8000
بنگلادش 95570000 (جمع ) 14720000
بنين (داهومى ) 700000 (جمع ) 3890000
برونى 159000 (جمع ) 92000
بلغارستان 670000 (جمع ) 8320000
بوركينافاسو 3750000 (جمع ) 4960000
(ولتاى علياى سابق )
كامرون 2510000 (جمع ) 8890
كانادا 110000 (جمع ) 26080000
چاد 2440000 (جمع ) 3100000
چين كمونيست 26000000 (جمع ) 1074800000
جزيره كريسمس 400 (جمع ) 1000
جزيره كوكو 340 (جمع ) 260
(كيلينگ )
كومور 447000 (فقط سنى ) 1000 (فقط مسيحى )
ساحل عاج 2400000 (جمع ) 9900000
قبرس 170000 (جمع ) 562000
جيبوتى 481000 (فقط سنى ) 31000 (فقط مسيحى )
مصر 48700000 (فقط سنى ) 3050000
اتيوپى 15350000 (اكثرا سنى ) 33550000
فيجى 57000 (جمع ) 677000
فرانسه 1680000 (جمع ) 54430000
گامبيا 797000 (اكثرا سنى ) 38000
نوار غزه 582000 (اكثرا سنى ) 6000
آلمان غربى 1470000 (جمع ) 59660000
(قبل از ادغام )
غنا 2290000 (جمع ) 12280000
يونان 150000 (جمع ) 9940000
گينه 150000 (جمع ) 1010000
گينه بيسائو 290000 (جمع ) 670000
گويان 66000 (جمع ) 688000
هند 92110000 (جمع ) 699700000
اندونزى 15339000 (جمع ) 23160000
ايران 49440000 4240000 640000
عراق 10790000 5940000 520000
اسرائيل 630000 (اكثرا سنى ) 3940000
اردن 2840000 (سنى ) 220000
كنيا 1410000 (جمع ) 22100000
كويت 610000 920000 510000
لبنان 930000 610000 1370000 (شامل 200000 نفر)
ليبريا 350000 (جمع ) 2160000
ليبى 3960000 (سنى ) 120000
مالاوى 1380000 (جمع ) 7130000
مالزى 9220000 (جمع ) 8200000
مالديو 209000 (سنى )
مالى 7120000 (جمع ) 790000
موريتانى 1930000 (سنى ) 10000
موريس 140000 (جمع ) 920000
مايوت 76000 (سنى ) 2000
مراكش 24210000 (اكثرا سنى ) 320000
موزامبيك 1990000 13300000
ميانمار 1560000 (جمع ) 39250000
(برمه سابق )
نپال 500000 (جمع ) 17950000
نيجر 5720000 (سنى ) 1430000
نيجريه 52190000 (جمع ) 63770000
عمان 1220000 (جمع ) 190000
پاكستان 115020000 (اكثرا سنى ) 3800000
فيليپين 2580000 (جمع ) 57330000
قطر 395000 (اكثرا سنى ) 32000
رواندا 630000 (جمع ) 6360000
عربستان سعودى 13430000 (سنى ) 160000
سنگال 6730000 (سنى ) 670000
سيرالئون 1560000 (سنى ) 2397000
سنگاپور 428000 (جمع ) 2246000
سومالى 7324000 (سنى ) 14000
افريقاى جنوبى 410000 (جمع ) 29830000
سرى لانكا 1270000 (جمع ) 15580000
سودان 19910000 (سنى ) 7360000
سورينام 85000 (جمع ) 350000
سوريه 10500000 (اكثرا سنى ) 1230000
تانزانيا 7830000 (جمع ) 15900000
تايلند 2120000 (جمع ) 53160000
توگو 440000 (سنى ) 3180000
تونس 7930000 (سنى ) 50000
تركيه 55100000 (سنى ) 440000
اوگاندا 1090000 (اكثرا سنى ) 15360000
اتحاد شوروى سابق 34330000 (جمع ) 253470000
امارات متحده عربى 290000 1460000 70000
انگليس 80000 (جمع ) 56420000
امريكا 4730000 (جمع ) 244050000
ساحل غربى رود اردن 710000 (اكثراسنى ) 180000
صحراى غربى (افريقا) 195000 (سنى )
يمن جنوبى (قبل از وحدت ) 2394000 (اكثرا سنى ) 120000
يمن شمالى (قبل از وحدت ) 5300000 3530000
يوگسلاوى (قبل از تقسيم ) 2470000 (جمع ) 21240000
البته اين
ارقام كاملا دقيق و قطعى نيستند, و در موارد متفاوت منابع ديگر
ارقام
كما بيش متفاوتى به دست داده اند, براى مثال , در باره عده شيعيان , اهل
تسنن , و دروزيهاى لبنان در سال 1975 م / 1354 ش و اوايل دهه 1980 م /
1360 ش , از سوى برخى منابع محلى به ترتيب دو گروه ارقام 970000, 690000,
348000, 1100000, 7500000 و 200000 نفر اعلام شده بوده است (موجان مؤمن ,
268) قطع
نظر از اين كه به هر حال , ميتوان دروزيها را جزو شيعيان اسماعيلى ,
و مآلا
جزو شيعيان به معناى موسع تلقى كرد (فرهنگ اديان , 112).بنا بر آمار
فوق , تنها
رقم كل شيعيان كشورهاى ايران و عراق و كويت و لبنان و بحرين
(با احتساب حدود 300000 نفر دروزيهاى لبنان ) به 67950000 نفر سر ميزده
است , در حالى
كه شيعيان بسيارى از كشورهاى مسلمان ديگر, مثل تركيه , آلبانى ,
اتيوپى , عربستان
سعودى , سوريه , يمن , يا فرانسه و شوروى (سابق ) و چين كمونيست
و امريكا
و انگليس , و يا مهمتر از همه اينها هند و پاكستان و افريقاى شرقى
محاسبه نشده اند.امروز شمار شيعيان به ويژه در ايران و عراق و شبه قاره هند
و پاكستان
و يمن چشمگير است , اما شمار معتنابهى از شيعيان نيز در تركيه
و سوريه و لبنان
و سواحل شرقى افريقا و نواحى شرقى جزيرة العرب زندگى ميكنند
(فرهنگ
اديان , 296, خاورميانه و شمال افريقا 1990, 11).در مجموع , امروزه
عده شيعيان
بالغ بر 20 درصد كل عده مسلمانان جهان را تشكيل ميدهد, و روى هم
رفته دست
كم به دويست ميليون نفر بالغ ميشود (خاورميانه و شمال افريقا,
1990, 11).البته منابع شيعى نسبت عده شيعيان به كل عده مسلمين جهان را تا
يك
سوم يا 30 درصد نيز دانسته اند (تاريخ الشيعه , مظفر, 272).مرحوم سيد
محسن امين
عاملى در اعيان الشيعه (كه در سال 1314 ش تأ ليف كرده بود) عده
كل شيعيان
جهان را به طور كلى بالغ بر 75 ميليون دانسته بوده است (اعيان
الشيعه , 1/26).از نقطه نظر تاريخى , كسانى همچون محمد جواد مغنيه علت كم يا
زياد
شدن (يا در واقع , كم يا زياد وانمودن ) عده شيعيان يا اهل تسنن را در
سرزمينهاى
مختلف اسلامى , همانا استيلاى خاندانهاى حكومتگر (بويژه متعصب تر)
شيعى يا سنى
دانسته اند (الشيعة والتشيع , 212).ولو آن كه اين نظر را كمابيش
مبالغه آميز
بدانيم , منكر اين نكته نميتوانيم شد كه اقتدار سياسى تشيع به
هرحال به نحوى با توجه جدى (اگرچه به تشبه و تقرب ) به اين مذهب متناسب
بوده
است .شاهد نيرومند اين مدعا اين اعتراف هانس مولر, استاد دانشگاه
فرايبورگ آلمان
(به عنوان نماينده و نمونه يك نوع رويكرد) است كه تا زمان
وقوع انقلاب اسلامى ايران در سال 1978 م / 1357 ش , كه اساسا بر مفاهيم و
اصول و انديشه
هاى شيعى متكى و مبتنى و به استفاده از نمادهاى شيعى مستظهر
بود, همه
غربيان و حتى شرق شناسان ايشان , تنها وجه سنى اسلام را ميشناختند و
به
هر حال تنها به وجه سنى اسلام توجه داشتند (بازشناسى تشيع , 85).يوزف
شاخت در
مقدمه كتاب ميراث اسلام (ص ) صريحا گفته است كه مراد از اسلام
در اين كتاب
همانا اسلام سنى بوده است .مركز مطالعات عالى آسيا و آفريقاى
جديد در پاريس , كه خريطه انتشار مسلمانان در جهان را بر اساس آمارهاى سال
1983 م / 1362
ش بانك جهانى تهيه و منتشر كرده , عده و نسبت شيعيان كشورهاى
مختلف
جهان را (كه داراى سكنه شيعه قابل توجهى بوده اند) نسبت به كل عده
مسلمين
ساكن آن كشورها در اوايل دهه 1980 م / 1360 ش (گاهى تخمينا) محاسبه
و اعلام
كرده است (ص 17).جز در مورد معدودى از كشورهاى مسلمان كه آمارهاى
تفصيلى
دقيقى (يا بالنسبه دقيق ترى ) در موردعده پيروان مذاهب مختلف مردم
شان تهيه و
منتشر ميكرده اند, تحديد و برآورد عده شيعيان بسيارى از اين كشورها
امرى بسيار مشكل
بوده , و گاهى در همان حد تخمين اجمالى فايده داشته و اطمينان
بخش بوده اند.كشورها عده مسلمين عده شيعيان نسبت شيعيان به كل مسلمين
افغانستان 16185000 3269000 2/20 درصد
اسرائيل 566000 52600 (دروزيها) 3/9 درصد (يا 3/1 درصد كل سكنه )
اتحاد شورى (سابق ) 44618000 9102000 4/20 درصد
امارت متحده عربى 1003000 163000 3/16
ايران 39293000 35363000 90 درصد
بحرين 346000 180000 52 درصد
پاكستان 81966000 16885000 6/20 درصد
تركيه 44618000 9102000 4/20 درصد
سوريه 8103000 1458000 18 درصد شامل 1041000 علوى
كه 72 درصد شان شيعيان سوريه
را تشكيل مى دهند, 279000
دروزى )
عربستان سعودى 8839000 278000 15/3 درصد
عراق 12864000 6560000 51 درصد
عمان 919000 643000 70 درصد
قطر 236000 35000 15 درصد
كويت 1361000 438000 2/32 درصد
لبنان 1385000 609000 44 درصد (منهاى 194000 دروزى
كه خود 14 درصد كل سكنه اين
كشور را تشكيل مى دهند)
هند 82080000 17072000 8/20 درصد
يمن شمالى 7148000 2887000 4/40 درصد
(قبل از وحدت )
مقايسه
اين ارقام با ارقامى كه از سالنامه بريتانيكا, 1990 نقل شد, قطع نظر
از افزايش
طبيعى اى كه مولود نرخ رشدهاى بسيار بالاى متعلق به مسلمين (تا
حدود 5
/3 و گاهى 4 درصد) است , در عين حال حاكى از تفاوت تخمينها و تلقيها
نيز
هست .مقايسه اين آمارها با آنچه در اطلس فرهنگى اسلام (ص 267 ـ 271),
يا اطلس
كيمبريج خاورميانه و شمال افريقا (ص 38), يا تاريخ الشيعة مرحوم
شيخ محمد
حسين مظفر, و يا بالاخره الشيعة والتشيع محمد جواد مغنيه (ص 212 ـ
226) در باره
عده مسلمين و شيعيان كشورهاى مختلف عرضه شده است , مؤيد اين
مدعا است .به هر حال , به قول جان چيتهام در اطلس كيمبريج خاورميانه و شمال
افريقا,
آمارها و ارقام عده پيروان مذاهب مختلف در خاورميانه و شمال
افريقا
جدلى الطرفين است و ...(ص 39), يا على اى حال , دريغ است كه يكى
از اخيرترين
ارقام و تخمينها در باره عده شيعيان امامى يا اثنى عشرى و نسبت
عده آنان به عده
كل جمعيت كشورهاى مختلف (به علاوه عده كل مسلمين اين كشورها)
بر اساس دايرة المعارف مسيحى جهان , در
سال 1980 م / 1359 ش در اينجا نقل نشود: كشورها
كل جمعيت كل عده مسلمين عده شيعيان امامى نسبت عده شيعيان
به كل جمعيت
ايران 38492000 37694300 34000000 3/88 درصد عراق 13145000 12589000 7500000 1/57 درصد بحرين 294000 279310 160000 4/54 درصد لبنان 3360000 2000000 1000000 8/29 درصد كويت 1439000 1368600 270000 8/18 درصد پاكستان 82952000 80320350 1200000 5/14 درصد افغانستان 22038000 21885280 1300000 9/5 درصد تركيه 45363000 45018000 1500000 3/3 درصد عربستان سعودى 10900000 10768000 250000 3/2 درصد هند 547123000 80540000 10000000 8/1 درصد شوروى (سابق ) 268115000 30297000 4000000 5/1 درصد سوريه 8536000 7645850 50000 6/0 درصد ساير كشورهاى آسيا 300000 قاريه آمريكا 270000 اروپا 100000 قاره افريقا 40000 استراليا 10000 كل كشورهاى جهان 4374000000 723000000 72750000 7/1 درصد