چكيده: - عراق، خیزش های تاریخی شیعی نسخه متنی

چكيده:

گرچه شيعيان عراق، حدود سه چهارم عرب هاي آن كشور را تشكيل مي دهند، ولي اهل سنت عراق، در طول تاريخ، حضور سياسي ضعيفي را براي آنها فراهم آورده اند. بر عكس، اقليت عرب سني از زمان عثماني ها، رهبري عراق را در دست داشتند، و با سوق دادن شيعيان به سوي يك توزيع نابرابر جغرافيايي، از مزاياي انحصاري قدرت سياسي بهره گرفته اند. به اين معنا كه، شيعيان را همواره در مناطق روستايي فقيرنشين جنوب عراق متمركز كرده اند، اما خود اغلب در شهرهاي عمده و بزرگ، بويژه در پايتخت ( بغداد) ساكن شده اند، در نتيجه، در موقعيتي قرار گرفتند كه بهتر مي توانستند از آموزش و پرورش غيرمذهبي سود برده، دسترسي بيشتري به حرفه هاي مدرن و عضويت در هيأت حاكمه را داشته باشند. افزون بر آن، اكثر حاكمان عراق با متعهد ساختن خود به ايجاد يك جامعه لائيك، محروميت بيشتري را بر جامعه شيعه مذهب عراق، در دستيابي به مزاياي اجتماعي و سياسي فراهم كردند. واكنش شيعيان به اين موقعيت اسفبار چه بوده است؟ آيا جامعه شيعي تلاشي براي رفع محروميت سياسي و اقتصادي خود انجام نداده است؟ اين مقاله در صدد پاسخگويي به اين پرسشها است.

مقدمه

پس از رحلت پيامبر اكرم صلي الله عليه و آله ، منطقه عراق امروزي به تصرف سپاه اسلام در آمد. با پايان گرفتن حكومت كوتاه حضرت علي (ع) به ترتيب امويان، بني عباس، امراي آل بويه و تركان سلجوقي بر آن ناحيه حكمراني كردند. اما عراق در قرن هفتم خورشيدي به اشغال مغولها در آمد. سرانجام در سال 292 م. / 913 ش. سلطان سليمان عثماني با شكست دادن مغولها بر عراق مسلط شد. اين سرزمين تا چهار قرن پس از آن زير سلطه امپراتوري عثماني باقي ماند.2

انگلستان در سال 1034 م. / 1413 ش. اجازه تأسيس يك دفتر تجاري در مصر را از سلطان عثماني دريافت كرد. حدود هفتاد سال بعد از آن، انگليسي ها با ايجاد دو پايگاه نظامي در دهانه اروندرود و منطقه كويت و نيز، تأسيس سفارت در بغداد، نفوذ خود را در اين بخش ( خاورميانه)، گسترش دادند. سه سال بعد از شروع جنگ جهاني اول، انگلستان با بهره گيري از ضعف عثماني و متحدينش3 تا بغداد و كركوك پيشروي كرد. اين واقعه سرآغازي براي شكل گيري جنبش هاي اسلامي ضد استعماري در تاريخ معاصر عراق شد.4

نخستين خيزش ها و قيام ها

قيام معروف 1920 م./ 1299 ش. عراق، اولين واكنش گسترده مردم عراق عليه سلطه و استعمار غربي بود. نطفه اين قيام با تصرف بصره در نخستين سال شروع جنگ جهاني اول بسته شد، اما اشغال بغداد در سال 1917 م./ 1296 ش.، عدم وفاي انگليس به عهد خود (اعطاي استقلال به عراق پس از جنگ جهاني اول)، تحت الحمايه كردن عراق طي يك رفراندوم فرمايشي، تثبيت نظام قيمومت انگليس بر عراق در «كنفرانس سان ريمو»5 و بويژه فتواي «آيت الله ميرزا محمد تقي شيرازي» مبني بر اين كه «هيچ كس جز مسلمانان حق ندارد، بر مسلمانان حكومت كند.» زمينه هاي تدريجي قيام مذكور را عليه انگليس فراهم آورد.6 هدف مردم عراق از قيام عليه انگليس، رهايي از سلطه، تحت الحمايگي و قيمومت آن كشور بود. به همين جهت، علي رغم ستم ها و ظلم هاي امپراتوري عثماني نسبت به عراقي ها، هنگامي كه بصره به اشغال انگليسي ها درآمد، عراقي ها در كنار عثماني ها عليه قواي انگليسي وارد جنگ شدند.

«به ديده مأمورين انگليسي در عراق، واكنش عراقي ها بدين ترتيب بوده است: به محض آن كه تصميم حكومت پادشاهي انگليس بر كناره گيري از عراق اعلام گردد، نود درصد مردم رأي به حكومت ترك ها خواهند داد، و ده درصد آنها هم به كشورهاي ديگر عربي پناه 7برده، انگليسي ها را نسبت به خود خائن خواهند خواند.»

همچنين با اعلام تحت الحمايگي عراق از سوي انگليس و به خصوص بعد از تصميم كنفرانس «سان ريمو» مبني بر لزوم قيمومت انگليس بر عراق، شورش هاي گسترده اي عليه انگليسي ها در عراق صورت گرفت.8

رهبري سلسله قيام هاي دهه دوم قرن بيستم ميلادي و قيام 1920 م./ 1299 ش. عراق با روحانيت و بويژه با آيت الله ميرزا محمد تقي شيرازي مرجع بزرگ شيعيان بود؛ زيرا بر اساس فتواي ايشان مردم در جهاد عمومي عليه انگليس در زمان اشغال بصره شركت كردند9 و در پايان جنگ جهاني اول از شركت در رفراندوم انگليسي در تأييد و تثبيت تحت الحمايگي عراق خودداري ورزيدند، و همچنين به دستور معظم له «كميته حيدري» مركب از روحانيون براي هدايت انقلاب مسلحانه ضد انگليسي تشكيل شد. با فوت وي قيام از سوي مرجع بعدي؛ يعني «آيت الله فتح الله اصفهاني» معروف به «شيخ الشريعه» تداوم يافت.10

وي در نخستين اعلاميه خود نوشت:

«مرگ شيرازي سبب هيچ گونه سستي در مبارزه علما و مردم بر ضد حكومت بيگانگان در عراق نخواهد شد.»