بررسی سیر تحول اندیشه ‏های سیاسی امام خمینی (ره) قبل و بعد از انقلاب اسلامی و تأثیر زمان و مکان بر آن نسخه متنی

پس مي‏توان اين ادعاي كلي را طرح كرد كه مخاطبان، مقتضيات عصر و موقعيت زماني و مكاني تا آن حد بر انديشه سياسي امام خميني مؤثر بودند كه در مواردي به تغيير مبنا و تبديل نظريه نيز دست زده كه از جمله شواهد آن در بحث ولايت فقيه و حكومت اسلامي است كه در مقطع و عصري مدافع نظريه نظارتي فقيه بوده و حكومت سلطنتي را مي‏پذيرفتند و در مقطع و عصر ديگر نظريه ولايت مطلقه فقيه را مطرح و حكومتهاي نوع ديگر و از جمله پادشاهي و شاهنشاهي و سلطنتي را نامشروع مي‏دانستند و البته در مواردي هم زمان و مكان و مخاطبان باعث تكميل و توسعه كمي و كيفي يك نظريه مي‏شدند؛ چنانكه در مراحل سه‏گانه مقطع دوم در بحث حكومت اسلامي واقع شده است.

4) از جمله تحولات امام در بحث سياسي و حكومتي، وارد كردن مفهوم "مصلحت" در انديشه سياسي شيعه است. بحث مصلحت كه فعلاً در نظام جمهوري اسلامي ايران در قالب نهاد مجمع تشخيص مصلحت اعمال مي‏گردد، از روشهايي است كه در صورت فقدان آن بلاشك نظام سياسي اسلامي دچار بن‏بست جدي مي‏گرديد و بلكه كارآمدي دين در جهان معاصر زير سؤال مي‏رود. اما مجمع تشخيص مصلحت با رعايت و ملاحظه زمان و مكان و مقتضيات عصر و بن‏بستهاي نظام، فقه و حكومت اسلامي را متناسب با پرسشها و چالشهاي زمانه زنده و پاسخگو نگه داشته، فقيه حاكم را در تدبير موفق نظام ياري مي‏دهد.

پايان بخش اين مقاله پيام امام خميني به اعضاي مجمع تشخيص مصلحت نظام در مورخه 8/10/67 درباره نقش زمان و مكان در اجتهاد است. ايشان در اين پيام آورده‏اند كه «تذكري پدرانه به اعضاي عزيز شوراي نگهبان مي‏دهم كه خودشان قبل از اين گيرها، مصلحت نظام را در نظر بگيرند؛ چرا كه يكي از مسائل مهم در دنياي پرآشوب كنوني، نقش زمان و مكان در اجتهاد و نوع تصميم‏گيريهاست. حكومت، فلسفه عملي برخورد با شرك و كفر و معضلات داخلي و خارجي را تعيين مي‏كند و اين بحثهاي طلبگي مدارس كه در چارچوب نظريه‏هاست نه تنها قابل حل نيست كه ما را به بن‏بستهايي مي‏كشاند كه منجر به نقض ظاهري قانون اساسي مي‏گردد. شما در عين اينكه بايد تمام توان خودتان را بگذاريد كه خلاف شرعي صورت نگيرد... بايد تمام سعي خودتان را بنماييد كه خداي نكرده اسلام در پيچ و خمهاي اقتصادي، نظامي، اجتماعي و سياسي، متهم به عدم قدرت اداره جهان نگردد.»29

مي‏فرمودند ما از اول به فكر بوديم ببينيم چه چيزي تكليف ماست. مبارزه با رژيم شاه تكليف ما بود، اعتراض به فلان عمل خلاف آنها تكليف ما بود... خود خداي متعال اين وضع را پيش آورد. اين حقيقت قضيه است.»
معاونت پژوهشي سازمان تبليغاتي اسلامي. سخن آفتاب. سازمان تبليغات (چاپ دوم): 1373، ص162

مهمتر از آية‏اللّه‏ خويي، شيخ اعظم انصاري است كه در "مكاسب" مي‏نويسد كه "بالجمله فلق مد الدليل علي وجوب طاعة الفقيه كالامام الا ما خرج بالدليل دونه خرط القتاد": بالجمله پس ارائه دليل براي واجب بودن اطاعت فقيه مثل اطاعت از امام بجز آنچه به وسيله روايات خارج شده، كمتر از دست زدن به درخت تيغ (خار)دار نيست.
كتاب المكاسب، منشورات دارالحكمه: 1370، ص154

1ـ رجبي، محمدحسن. زندگينامه سياسي امام خميني(ره). ج اول، مركز فرهنگي قبله: 1373، ص189

1ـ مقام معظم رهبري درباره شيوه شكل‏گيري و طرح انديشه حكومتي امام فرموده‏اند: «بارها من از امام عزيزمان اعلي اللّه‏ كلمته پرسيدم كه شما از كي و چه سالي به ياد و فكر حكومت اسلامي افتاديد. چون درسهاي ولايت فقيه ايشان سال 47 در نجف شروع شد كه سال 48 هم نوارهايش اينجا مي‏آمد. مي‏خواستم ببينم قبل از آن ايشان به فكر بودند. گفتند من درست يادم نيست از چه تاريخي بخصوص مسأله حكومت برايمان مطرح شد.

2ـ امام خميني. كشف الاسرار. ص7ـ186

2ـ در اين رابطه از معاصران امام، آن هم در نجف مي‏توان به آية‏اللّه‏ خويي اشاره كرد كه به نظر ايشان "ان الاخبار المستدل بها علي الولاية المطلقه قاصرة السند و الدلاله": همانا روايات مورد استدلال براي ولايت مطلقه از نظر سند و دلالت قاصرند.
تقرير البحث، سيد ابوالقاسم خوئي، تأليف علي غروي تبريزي. التنقيح في شرح العروة الوثقي، ج اول، مؤسسه آل البيت، ص423.

3ـ از امتيازات امام خميني(ره) نسبت به ساير رهبران انقلابي جهان اين است كه هم نظريه‏پردازند و هم مجري انديشه‏هايي كه مطرح كرده‏اند و حال اينكه رهبران ساير انقلابات، عمدتا بنيادهاي انديشه را وامدار نظريه‏پردازهاي ديگر بود و با اصلاح و تغييراتي مثلاً ماركسيسم را در شوروي و يا چين اِعمال مي‏كردند.

3ـ امام خميني. ولايت فقيه. مؤسسه تنظيم و نشر آثار امام خميني: 1373، ص8

4ـ واژه مصلحت در 19 جلد اول صحيفه نور (كليد واژه‏ها) حتي يكبار نيز نيامده و تنها در دو جلد آخر اثر ياد شده است كه بارها مفهوم مصلحت با پسوندهاي مختلف آمده است.

4ـ امام خميني. ولايت فقيه. ص127

5ـ نگارنده مقاله‏اي مستقل درباره مصلحت از ديدگاه امام براي كنگره صدمين سالگرد تولد حضرت امام در قم فرستاده است.

5ـ همان منبع، ص118

6- فرمان تشكيل مجمع تشخيص مصلحت نظام در مورخه 17/11/66 و از جمله براي مواردي كه بين مجلس شوراي اسلامي و شوراي نگهبان شرعا و قانونا توافق حاصل نشد، صادر شد.
براي ملاحظه عين فرمان مراجعه شود به: صحيفه نور، ج20، ص176

6ـ كوثر. ج اول، مؤسسه تنظيم و نشر آثار امام خميني (چاپ دوم): 1373، ص443

7ـ همان منبع، ص20ـ618

8ـ صحيفه نور. ج دوم، ص255

9ـ گزيده‏اي از انديشه و آراء امام خميني ـ آيين انقلاب اسلامي. مؤسسه تنظيم و نشر آثار امام خميني: 1373، ص143
اين جمله را امام در ديدار با نماينده پاپ پل ششم در مورخه 19/8/58 مطرح نموده‏اند.

10ـ صحيفه نور. ج پنجم، ص27

11ـ مجله صلاح. ش دوم (سال اول): دي ماه، 1377 ص5

12ـ امام خميني. شئون و اختيارات ولي فقيه. ترجمه و انتشار وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامي: 1365، ص66

13ـ همان منبع، ص21

14ـ صحيفه نور. ج 20، ص170

15ـ همان منبع، ج 21، ص47

16ـ ولايت فقيه، ص33

17ـ مراجعه شود به: امام خميني. مصباح الهدايه. مؤسسه تنظيم و نشر آثار امام خميني: 1373، ص75 و ص84

18ـ مصاديق بيشتر و موضع شفافتر امام در موضوع ولايت مطلقه در مقابل طرفداران حكومت در حد احكام فرعيه شرعيه در: صحيفه نور، ج 20، ص170

19ـ صحيفه نور، ج چهارم، ص190

20ـ همان منبع، ص121

21ـ ولايت فقيه، ص126

22ـ آيت‏اللّه‏صانعي،روزنامه‏جمهوري‏اسلامي:خرداد/71 ـ ويژه‏سومين‏سالگردرحلت‏امام(آفتاب‏تابان)،ص8

23ـ صحيفه نور. ج 21، ص61