الفقه " ويا " الجامع في الحلال والحرام " ونيز " شرايع " نام داشته است. در شيعه، الجامع ابو جعفر يا
ابو على احمد بن محمد بن ابى نصر بزنطى كوفى در گذشته 221، از اين قبيل است 1. ونيز شرايع يونس ابن عبد
الرحمن وعلى بن ابراهيم قمى وعلى بن حسين بن بابويه قمى 2. يحيى بن سعيد حلى در كتاب " نزهة الناظر في
الجمع بين الاشباه والنظائر " از شرايع ابن بابويه نقل كرده ونيز شهيد اول گفته است كه ياران ما
شرايع او را به كار مىبسته اند. پس از سده هاى دوم وسوم به مجموعه هائى بر مىخوريم كه معمولا به خاطر
استفادهء شيعيان فارسى زبان به فارسى ترجمه شده است كه از آن جمله است كتاب " النهايه في مجرد الفقه
والفتاوى " از شيخ طوسى (385 - 460). اول بار در مجموعه (الجوامع الفقهيه " سال 1276 ق چاپ شده وبعدها در تهران
ومكررا در بيروت به طبع رسيده است. اين كتاب براى استفادهء فارسى زبانان در قرن 6 و 7 به فارسى ترجمه
شده كه به همت مرحوم استاد سيد محمد باقر سبزوارى در سال 1323 ونيز به همت مرحوم استاد دانش پژوه در سال
1343 با اختلاف نسخ به چاپ رسيده است. در قرن ششم كتاب غنية النزوع الى علمى الاصول والفروع از ابن زهره
حلبى (511 - 585) به جاى مانده است. تمامى آن توسط مردى به نام عماد الدين حسن مازندرانى 3 در اواسط قرن
هفتم به فارسى ترجمه شده است. در قرن هفتم شرايع الاسلام في معرفة الحلال والحرام، توسط نجم الدين
محقق حلى (602 - 672 ه) تأليف شد. اين كتاب پنج بار به فارسى ترجمه شده است 4. وبه زبانهاى انگليسى، روسى و
فرانسوى واردو نيز ترجمه شده است 5. ترجمه فرانسوى آن توسط اولين كنسول فرانسه در تبريز آقاى كرى Qu
y
انجام شده كه در سال 1871 در دو جلد به چاپ رسيده است. مترجم كليه فروع آن را شماره گذارى كرده. ودر آغاز
مجلد اول مقدمه اى ودر آخر مجلد دوم لغت نامه اى جالب دارد. به ب ب 1. رجال نجاشى ص 19، فهرست طوسى، 101 2.
فهرست طوسى، 367 و 209. 3. زنده در سالهاى 656 - 698 4. ر ك. ترجمه ابو القاسم يزدى، مقدمه ج 4 محمد تقى دانش
پژوه، مركز انتشارات علمى وفرهنگى، تهران 1362. 5. همانجا
|9|
شماره گذارى اين رجل فرنگى شرايع 10019 مسأله دارد. از همين فقيه نامدار، كتاب مختصر النافع است كه
گزيده شرايع مىباشد. ترجمه كهن فارسى دارد كه پس از وفات محقق حلى انجام شده ودر سال 1343 در تهران
تحقيق وبه چاپ رسيده است. البته ترجمه هاى متعدد ديگرى هم دارد، كه ظاهرا هنوز به صورت خطى، در
كتابخانه ها موجود وبه چاپ نرسيده است. از علامه حلى (648 - 724) تبصرة المتعلمين وقواعد الاحكام في
معرفة الحلال الحرام، هر دو به زبان فارسى ترجمه شده است. ترجمه قواعد در كتابخانه مدرسه خيرات خان
مشهد موجود است كه تاريخ ترجمه 732 ه. ق نشان مىدهد 1. از شهيد اول (م 786) رساله الفيه به فارسى ترجمه
شده است 2 3 - كتب فقهى استدلالى در اين دسته آثار، فقيه گاهى در پيرامون متنى از دستهء پيش وگاهى
مستقيما با مطرح ساختن حكمى از احكام شرعيه، نظريات گوناگون ومبانى هر يك را ارائه مىدهد وبه نقد
وبررسى مىپردازد ونظر خويش را انتخاب مىكند. گاهى ميان مكاتب مختلف به مقايسه پرداخته مىشود، نظير
خلاف شيخ طوسى وتذكرة الفقهاء علامه حلى، ومختلف ايشان واخيرا جواهر الكلام، محمد حسن نجفى، مكاسب
شيخ مرتضى انصارى و. و. و. 4 - كتب قواعد فقهى در خصوص " سير تحول نگارش قواعد فقهى در ميان فقهاى اماميه
"، در سال 1374 به خواسته سازمان كنفرانس اسلامى جده، پژوهشى تحت عنوان فوق ارائه داده ام كه توسط
فرهنگستان علومايران به دو زبان عربى وفارسى تكثير شده است. اجمالا آن كه اولين اثر در شيعه كتاب
نزهة الناظر في الجمع بين الاشباه والنظائر اثر يحيى بن سعيد حلى وپس از آن كتاب القواعد والفوائد
شهيد اول (م 786) وسپس آثار زيادى به اين سبك نگارش يافته است. 5 - رساله هاى عمليه رسالهء عمليه يا به
گفته حنفيان خراسان رسالهء عاميه در تاريخ فقه شيعه پيشينهء درازى دارد. ب (1) رك. راهنماى كتاب 14: 981.
(2) رك. الذريعه: ج 2 ص 296.
|10|
رساله هاى عمليه بر دو نوعند، بعضى به نحو سؤال وجواب نيستند. اين سبك اخيرا در زمان مرحوم آيت اله
بروجردى (قده) به شكل توضيح المسائل به زبان فارسى تنظيم شد كه پس از ايشان از همان متن استفاده
گرديد. نوع ديگرى از رساله هاى عمليه مجموعه اى از پرسش وپاسخ هائى است كه به منظور بهره بردارى عامه
مردم تنظيم مىشده است. اين مجموعه ها خود دو نوعند. بعضى بدين گونه اند كه سئوالات را حوادث واقعه