از نظر شرع مقدس اسلام مواردي هست كه اگر فردي عملي را انجام دهد، مورد قصاص و باز خواست قرار نميگيرد.[1] لذا اگر ديوانهاي مرتكب گناه يا عمل خلافي شود، چون تكليفي ندارد، مورد قصاص قرار نميگيرد و عذاب هم نميشود. گر چه او از غذا خوردن حرام لذت هم ميبرد اما چون مصداق اراده، انگيزه و شوق مؤكّد در او نيست و كارش را غير ارادي انجام ميدهد لذا بازخواست نيز ندارد.
در مورد كودك نابالغ نيز، مسأله به همين ترتيب است؛ اگر كودكي كار خلافي انجام دهد، كسي را بزند، به چيزي ضرر برساند، چون اراده بر او حاكم نيست و عقل، كه جلوهاي از اراده است، در او وجود ندارد، كودك مقصر نيست. چنان كه اگر اتومبيلي با فردي تصادف كند و او را به قتل برساند، اتومبيل قصاص نميشود بلكه راننده كه محرك آن است، قصاص خواهد شد.
پس كودك و ديوانه، چون محرك دروني ندارد، مجرم نيستند.
در شرع مقدس اسلام براي هر گونه عبادتي، نيّت يا اراده لازم و ضروري است؛ يكي از شرايط صحت عبادات، ارادة خالص و تقرب به خداوند است. اگر فردي عبادتي را بدون اراده انجام دهد، هر چند سالها بر آن مداومت داشته باشد، عمل او باطل است.
در عباداتي چون: نماز، روزه، وضو، غسل، اعمال و مناسك حج، صدقه و كلية عبادات نيت لازم است. اعمالي كه منهاي اين اراده و نيت الهي باشد، باطل است.
البته نيت، فقط به زبان آوردن نيست، بلكه محرّك عمل و اراده، براي انجام عبادت است و مرور ذهني كافي ميباشد.
يكي از مواردي كه موجب حبط عمل ميشود، ريا ميباشد. در اسلام، مواردي وجود دارد كه موجب از بين رفتن اعمال صالح و خوبِ فرد ميشود؛ ريا، از جملة اين موارد است. در قرآن ميفرمايد:
«فَمَنْ كانَ يَرْجُوا لِقاءَ رَبِّهِ فَلْيَعْمَلْ عَمَلاً صالِحاً وَ لا يُشْرِكْ بِعِبادَةِ رَبِّهِ أَحَداً»[2]
«كسي كه به لقاي الهي اميد دارد بايد عمل صالح انجام ميدهد و كسي را در عبادت شريك نگرداند.»
شريك قرار دادن در عبادت، مصداق بارز ريا ميباشد. ريا يعني اين كه فردي عملي را انجام دهد و غير خدا را در نظر داشته باشد و براي خوشايند او مرتكب اعمال نيك شود.
اگر شريك در عمل وارد شود، عمل از بين رفته و باطل ميشود، اثر عمل نيز از بين ميرود و علاوه بر آن در آخرت نيز مورد عقاب الهي قرار ميگيرد.[3]
از آن جا كه داشتن اراده قوي، در مسائل مختلف براي انسان نتايج مفيدي در بر دارد خوب است كه بتوانيم خود را عادت دهيم به اين كه هيچ كاري را بدون اراده الهي انجام ندهيم؛ در همة ابعاد زندگي چه عقيدتي، اخلاقي، عبادي، ديني يا دنيوي و كلية مسائل روزمرة زندگي، انگيزة انجام اعمالمان فقط ارادة الهي باشد.
بسياري از اعمال ما، اراده و شوق مؤكّد، انگيزة آن نيست، بلكه بر حسب عادت انجام ميدهيم.
اگر فردي با شوق مؤكد وضو بگيرد و نماز بخواند، ديگر موردي ندارد كه در بين نماز دچار حواس پرتي شود. و اين كه دچار چنين حالتي ميشود چون از شوق مؤكّد و ارادة حقيقي نيست و شوق، ظاهري است، لذا از عبادت نيز لذّتي درك نميكند.
ميگويند واعظي روي منبر گفت: هر كس دو ركعت نماز با اراده و اخلاص بخواند، خداوند در روز قيامت او را جزء اولياء محشور ميكند؛ شخص معماري پاي منبر بود، پيش خود گفت: اين كه كار سادهاي است بلند شد و رفت وضو گرفت و در حرم يكي از ائمه ـ عليهم السلام ـ مشغول نماز شد. به محض آن كه الله اكبر گفت، چشمش به ستونهاي مسجد افتاد؛ در اين فكر فرو رفت كه اين ستون چند رديف و هر رديف با چند آجر ساخته شده است؛ هم چنان مشغول بود تا به خود آمد ديد دو ركعت نماز را تمام كرده در حالي كه محاسبه نموده است كه مسجد با 50 كاميون آجر ساخته شده است! پس ادعا ساده است؛ خوب است با خود محاسبه كنيم، چقدر از اعمال ما از روي ارادة الهي و حقيقي انجام شده است.
[1] . رُفع عن امتي تسعة... خصال صدوق (ره)، ص 417، حديث 9، طبع بيروت. [2] . سورة كهف، 110. [3] . توضيح بيشتر در كتب اخلاقي مانند: معراج السعادة، جامع السعادات و... .