فصل سوم
قضا و اختيار انسانى
« هُوَ الَّذى يُصَوِّرُكُمْ فِى الاَْرْحامِ كَيْفَ يَشاءُ !» (6 / آل عمران)
خداى سبحان نظام جهان آفرينش را طورى مقرر داشته كه منتهى به اختيار انسانى مىشود، همان اختيارى كه آدمى با آن مىتواند راه سعادت و صراط ايمان و طاعت را طى كند، يا به وسيله آن طريق كفر و معصيت را دنبال نمايد، و اين خود روشن است كه جعل و قرار دادن اين اختيار در انسان براى خاطر تماميت موضوع امتحان مىباشد، تا هر كه خواهد راه ايمان را بگيرد، و هر كه خواهد راه كفر را بپيمايد، لكن هر دو دسته جز آنچه را كه خدا خواسته و مشيتش به آن قرار گرفته است طى نمىكنند.
پس تمام موجودات عالم هستى حتى «كفر و ايمان» مردم تحت تقدير حضرت اوست. « تقدير» همان نظمى است كه خداوند براى اشياء و موجودات جهان قرار داده تا هر چيزى به ميزان آن به آسانى راه مقصد اصلى خود را كه سازمان عملى وجودش اجازه مىدهد تعقيب كند. خداوند به قدرت كامله خود به هر چيز همان صورتى را عطا كرده و بخشيده است كه در راه مخصوص آن سلوك مىنمايد. پس در هر حال خداوند پيروز مىباشد و با اراده و مشيت خود بر مخلوقات غالب است، ولى انسان بيچاره گمان مىكند كه اراده و مشيت او اصالت دارد و به ميل خويشتن در عالم تصرف مىنمايد، خيال مىكند با اراده خود نظم متصل هستى را شكافته و بر تقدير الهى سبقت مىگيرد! با اين كه همه آنها خود در رشته تقدير اوست.
منظور اصلى از جمله « يُصَوِّرُكُمْ فِى الاَْرْحامِ كَيْفَ يَشاءُ !» همان است كه به مخاطبين بفهماند: تنها خداوند است كه اجزاء وجودى شما را در ابتداى كار و تكوين طورى تنظيم كرده كه منتهى به مشيت او در سرانجام كارهايتان مىشود، لكن مشيت و اراده حتم نيست كه قابل تغيير نباشد.
نكته ديگر اين قسمت توجه دادن اهل ايمان است به اين كه: ايمان شما هم چون كفر كافران تحت تقدير خداوندى مىباشد تا به آن وسيله از رحمتى كه خداوند درباره مؤمنان ارزانى داشته شادمان، و قلبشان با شنيدن موضوع انتقام از كافران - همان كافــران كه كفر و سرپيچيشــان بر اينــان بزرگ و سنگيـن مىآمد - تسلى پيدا كند.(1)
1- الميـــزان ج 5، ص 22.