صفحه 518
ذيل آيه: (وَ اسْتَعِينُوا بِالصَّبْرِ وَ الصَّلاةِ، وَ إِنَّها لَكَبِيرَةٌ إِلَّا عَلَى الْخاشِعِينَ)، «1» پارهاى مطالب گفته شد، در اينجا نيز مىگوييم: صبر از بزرگترين ملكات و احوالى است كه قرآن آن را ستوده و مكرر امر بدان نموده است، تا بجايى كه قريب به هفتاد مورد شده، حتى در بارهاش فرموده: (إِنَّ ذلِكَ مِنْ عَزْمِ الْأُمُورِ، اين صبر از كارهاى بس مهم است) «2» و نيز فرموده: (وَ ما يُلَقَّاها إِلَّا الَّذِينَ صَبَرُوا وَ ما يُلَقَّاها إِلَّا ذُو حَظٍّ عَظِيمٍ، اين اندرز را نميپذيرد مگر كسانى كه صبر كنند و نمىپذيرد، مگر صاحب بهرهاى عظيم) «3» و نيز فرموده: (إِنَّما يُوَفَّى الصَّابِرُونَ أَجْرَهُمْ بِغَيْرِ حِسابٍ، تنها صابرانند كه بدون حساب اجرشان بتمام داده ميشود). «4»
و اما (صلاة) در باره آن همين قدر مىگوييم: كه نماز از بزرگترين عبادتهايى است كه قرآن بر آن تاكيد بسيار دارد، حتى در بارهاش فرموده: (إِنَّ الصَّلاةَ تَنْهى عَنِ الْفَحْشاءِ وَ الْمُنْكَرِ، نماز انسان را از فحشاء و منكر باز ميدارد)، «5» و در قرآن كريم در باره هر امرى سفارش مىكند، در صدر آن و در اولش نماز را بياد مىآورد.
خداى سبحان صبر را چنين توصيف كرده كه خدا با صابران است كه داراى اين صفتند، و اگر در آيه مورد بحث تنها صبر را توصيف كرد و از نماز چيزى نفرمود، با اينكه در آيه:
(وَ اسْتَعِينُوا بِالصَّبْرِ وَ الصَّلاةِ وَ إِنَّها لَكَبِيرَةٌ) الخ نماز را توصيف كرده، بدين جهت بود كه مقام آيات مورد بحث مقام برخورد با مواقف هول انگيز و هماوردى با شجاعان است و در اين مقام اهتمام ورزيدن به صبر مناسبتر است، بخلاف آيه سابق، و باز به همين جهت در آيه مورد بحث فرمود: (إِنَّ اللَّهَ مَعَ الصَّابِرِينَ)، و نفرمود: (ان اللَّه مع المصلين).
و اما اينكه فرمود: خدا با صابران است اين معيت غير آن معيتى است كه در آيه: (وَ هُوَ مَعَكُمْ أَيْنَ ما كُنْتُمْ، او با شماست هر جا كه باشيد)، «6» آمده، براى اينكه معيت در آيه سوره حديد معيت احاطه و قيمومت است، ميخواهد بفرمايد: خدا بر همه شما احاطه دارد و قوام ذات شما باو است، بخلاف معيت در آيه مورد بحث كه بمعناى يارى كردن صابران است ميخواهد بفرمايد (الصبر مفتاح الفرج صبر كليد فرج خدايى و يارى اوست).
(وَ لا تَقُولُوا لِمَنْ يُقْتَلُ فِي سَبِيلِ اللَّهِ أَمْواتٌ بَلْ أَحْياءٌ، وَ لكِنْ لا تَشْعُرُونَ) بعضى از مفسرين چه بسا گفته باشند: كه خطاب (نگوئيد) به مؤمنين است كه به خدا و رسول و روز جزا ايمان دارند و معتقدند كه بعد از زندگى دنيا زندگى ديگرى هست و ديگر از چنين كسانى تصور نمىرود كه
1- بقره آيه 45 2- سوره لقمان آيه 17 3- سوره فصلت آيه 35 4- سوره زمر آيه 10 5- سوره عنكبوت آيه 45 6- سوره حديد آيه 4