صفحه‌ى 494
پس آيه شريفه هم مىخواهد همان معنايى را بفهماند كه آيات زير در مقام بيان آن است:" وَ ما كانَ النَّاسُ إِلَّا أُمَّةً واحِدَةً، فَاخْتَلَفُوا، وَ لَوْ لا كَلِمَةٌ سَبَقَتْ مِنْ رَبِّكَ لَقُضِيَ بَيْنَهُمْ فِيما فِيهِ يَخْتَلِفُونَ" «1» يعنى: مردم، همه يك امت بودند، بعدا مختلف شدند، و اگر اين قضا از ناحيه پروردگارت رانده نشده بود كه مردم تا مدتى معين زندگى كنند، هر آينه در هر اختلافى طومار هستى آنان را بر مىچيد.
" كانَ النَّاسُ أُمَّةً واحِدَةً" تا آنجا كه مىفرمايد:" وَ مَا اخْتَلَفَ فِيهِ إِلَّا الَّذِينَ أُوتُوهُ مِنْ بَعْدِ ما جاءَتْهُمُ الْبَيِّناتُ بَغْياً بَيْنَهُمْ، فَهَدَى اللَّهُ الَّذِينَ آمَنُوا لِمَا اخْتَلَفُوا فِيهِ مِنَ الْحَقِّ" «2» (ترجمه اين آيه در اواخر جلد سوم گذشت).
" وَ لا يَزالُونَ مُخْتَلِفِينَ إِلَّا مَنْ رَحِمَ رَبُّكَ" «3» پيوسته در اختلاف هستند مگر كسانى كه خدا به ايشان رحم كرده باشد.
همه اين آيات دلالت مىكند بر اينكه اختلاف در كتاب آسمانى (كه خود اختلافى است دينى) همواره بعد از انبيا بين پيروان ايشان بوده، و قابل اجتناب نبوده، هم چنان كه در خصوص اين امت فرموده:
" أَمْ حَسِبْتُمْ أَنْ تَدْخُلُوا الْجَنَّةَ وَ لَمَّا يَأْتِكُمْ مَثَلُ الَّذِينَ خَلَوْا مِنْ قَبْلِكُمْ" «4» و يا گمان كردهايد قبل از اينكه آن آزمايشها كه امتهاى قبل از شما پس دادند، پس بدهيد داخل بهشت مىشويد؟.
و نيز از پيامبر خود حكايت مىكند كه روز قيامت چنين مىگويد:" يا رَبِّ إِنَّ قَوْمِي اتَّخَذُوا هذَا الْقُرْآنَ مَهْجُوراً" «5» اى پروردگار من، امت من بعد از من اين قرآن را پشت سر انداختند، و در مطاوى و خلال آيات قرآنى تصريحات و اشاراتى به اين معنا هست.
و اما اينكه دامنه اين اختلاف تا زمان صحابه يعنى بعد از رحلت رسول خدا (ص) كشيده شد، تاريخ مورد اعتماد و روايات متواتره بر آن دلالت دارد، و نيز دلالت دارد بر اينكه اصحاب رسول خدا (ص) بعد از آن جناب با هم اختلاف كردند، و فتنهها بپا ساختند، و در اين فتنهها همان معامله را با يكديگر كردند كه ساير امتها بعد از پيامبرشان كرده بودند، و هيچيك
_______________
(1) سوره يونس، آيه 19
(2) سوره بقره، آيه 213
(3) سوره هود، آيه 119
(4) سوره بقره، آيه 210
(5) سوره فرقان، آيه 30