در اين بحث نظرى اجمالى و كوتاه در تاريخ تفكر اسلامى مىاندازيم تا ببينيم امت اسلام با همه اختلافى كه در طوائف و مذاهب آن هست چه طريقهاى را در تفكر سلوك كردند، البته قبلا اين نكته را خاطرنشان مىسازيم كه ما در اين بحث به حق بودن يا باطل بودن اين مذاهب نمىپردازيم، تنها عوارض و تحولى را كه در منطق قرآن رخ داده از نظر گذرانده موافقت و مخالفت آن را اثبات نموده و تحكيم مىكنيم، حتى در اين بحث كارى به افتخارهايى كه موافقين كرده و عذرهايى كه مخالفين آوردهاند نداريم، نه به ريشه آن حرفها كارى داريم و نه به شاخ و برگهايش، چون پرداختن به آن حرفها طريقه ديگرى است از بحث، حال چه اينكه مذهبى باشد يا نباشد.
قرآن كريم با منطق خاص به خودش در احكام و سنتهايى كه براى تمامى شؤون زندگى بشر تشريع كرده بدون هيچ قيدى و شرطى نوع انسان را در همه احوالش محكوم به احكام خود دانسته، چه در حال انفراد و چه در حال اجتماع، چه صغير و چه كبير، مرد يا زن، سفيد يا سياه، عربى يا عجمى، حاضر يا مسافر، شهرى يا روستايى، عالم يا جاهل، شاهد يا غايب، در هر جايى و در هر زمانى كه باشد، و در كل شؤونات او چه عقيدهاش و چه اخلاق و اعمالش مداخله كرده و در اين هيچ شكى نيست.
با اين حساب، پس قرآن با تمامى علوم و صنعتها كه ارتباط با ناحيهاى از نواحى زندگى بشر داشته باشد اصطكاك و برخورد دارد، و اين معنا نيز از خلال آياتى از قرآن كريم كه بشر را به تدبر، تفكر، تذكر و تعقل دعوت مىكند، به روشنى فهميده مىشود كه قرآن در دعوت بشر به تحصيل علم و از بين بردن جهل و سر در آوردن از اسرار آنچه كه از اجزاى عالم ما است از سماويات گرفته تا ارضيات يعنى جمادات و نباتات و حيوانات و انسانها و آنچه مربوط به ما وراى عالم ما است از ملائكه و شيطانها و لوح و قلم و غير اينها بياناتى دارد، كه رساتر از آن تصور نمىشود و منظور اسلام از اين تحريكها و تشويقها اين است كه بشر به وسيله معرفت به آنچه گفته شد خداى سبحان را بشناسد، و به آنچه كه به نحوى از انحاء ارتباطى با سعادت در زندگى انسانى و اجتماعى انسانها دارد آشنا گردد و بفهمد كه براى به دست آوردن چنين زندگىاى چگونه اخلاقى كسب كند و چه شرايع و حقوقى را رعايت نمايد و چه احكام اجتماعى را مورد عمل قرار دهد.