هميشه از ناحيه خدا است، به خلاف ضلالت، چنان كه از جمله" لَئِنْ لَمْ يَهْدِنِي رَبِّي لَأَكُونَنَّ مِنَ الْقَوْمِ الضَّالِّينَ" برمىآيد كه انسان به واسطه نقصى كه در ذات خود دارد اگر هدايت خدايى نباشد، از گروه گمراهان خواهد شد. و آيه شريفه" وَ لَوْ لا فَضْلُ اللَّهِ عَلَيْكُمْ وَ رَحْمَتُهُ ما زَكى مِنْكُمْ مِنْ أَحَدٍ أَبَداً" «1» و همچنين آيه" إِنَّكَ لا تَهْدِي مَنْ أَحْبَبْتَ وَ لكِنَّ اللَّهَ يَهْدِي مَنْ يَشاءُ" «2» و آياتى ديگر نيز دلالت بر اين معنا دارند.
البته آيات ديگرى هم هست كه اضلال را نيز به خدا نسبت مىدهند، ليكن امثال آيه" وَ ما يُضِلُّ بِهِ إِلَّا الْفاسِقِينَ" «3» نيز در بين هست كه آن آيات را تفسير نموده و بيان مىكند كه آن ضلالتى كه به خدا نسبت داده شده است ضلالتى است كه اشخاص به كيفر نافرمانىهايشان و از جهت استحقاقى كه دارند به آن مبتلا مىشوند، نه ضلالت ابتدايى، و ما قبلا در تفسير آيه فوق پيرامون اين معنا بحث و گفتگو كرديم.
نكته ششم: ابراهيم (ع) اين دليل و حجت را بر عليه ربوبيت اجرام سهگانه اقامه كرده كه هر غروب كننده را به علت غروب كردنش دوست نمىدارد، و غروب هر چيز عبارت است از اينكه انسان آن چيز را بعد از يافتن، از دست داده و گمش كند. و چيزى كه داراى چنين وصفى است، شايستگى ندارد كه محبت و دلبستگى آدمى- كه ملاك و مجوز عبادت و پرستش است- به آن تعلق گيرد، و چون اين وصف در جميع جسمانيات هست و همه موجودات مادى، رو به زوال و نيستى و هلاكتند، از اين جهت بايد گفت كه در حقيقت حجت ابراهيم (ع) حجتى است عليه جميع انحاى شرك و وثنيت. نه تنها مساله بتپرستى و ستارهپرستى، حتى عقايدى را هم كه بعضى از مشركين در باره الوهيت ارباب انواع و موجودات نورانى ما فوق ماده و طبيعت و منزه از جسميت و حركت دارند نيز ابطال مىكند. براى اينكه خود اينان قبول دارند كه اين موجودات به فرض هم كه به قول آنان وجود داشته باشند با همه صفاتى كه در جوهره ذات آنها و همه شرافتى كه در وجود آنها فرض كردهاند در برابر نور قيومى مستهلك و در برابر قهر احديت مقهورند. و چون چنين هستند نمىتوانند مورد محبت و دلبستگى قرار بگيرند، و در حقيقت محبت به آنها محبت به آن كسى است كه امور آنها را تدبير مىكند.
(1) و اگر فضل و رحمت خدا شامل حال شما نشود هرگز يكى از شما از آلودگيها پاك و مصون نمىماند. سوره نور آيه 21 (2) به درستى كه تو نمىتوانى هر كه را بخواهى هدايت كنى، بلكه خدا است كه هر كه را بخواهد هدايت مىكند. سوره قصص آيه 56 (3) و با آن گمراه نمىكند مگر فاسقان را. سوره بقره آيه 26