مىگويند:" حكمت الدابة بالحكمة- حيوان را به وسيله حكمه (دهنه) منع كردم" و نيز مىگويند:" احكمتها- براى حيوان لگام درست كردم" و همچنين طناب كشتى را" حكمه" ناميده مىگويند:" حكمت السفينة و احكمتها" و شعر شاعر هم كه گفته است:" أ بنى حنيفة احكموا سفهاءكم" به اين معنا است كه: اى قبيله بنى حنيفه افراد نادان و سفيه خود را لگام كنيد «1».
اين كلمه وقتى به خداى تعالى نسبت داده شود، اگر در مساله تكوين و خلقت باشد معناى قضاى وجودى را كه ايجاد و آفرينش باشد مىدهد كه مساوق با وجود حقيقى و واقعيت خارجى به مراتب آن است، مانند آيه" وَ اللَّهُ يَحْكُمُ لا مُعَقِّبَ لِحُكْمِهِ" «2» و آيه" وَ إِذا قَضى أَمْراً فَإِنَّما يَقُولُ لَهُ كُنْ فَيَكُونُ" «3» و به اعتبارى مىتوان آيه" قالَ الَّذِينَ اسْتَكْبَرُوا إِنَّا كُلٌّ فِيها إِنَّ اللَّهَ قَدْ حَكَمَ بَيْنَ الْعِبادِ" «4» را از اين باب گرفت.
و اگر در تشريع باشد معناى قانونگذارى و حكم مولوى را مىدهد، و به اين معنا است آيه" وَ عِنْدَهُمُ التَّوْراةُ فِيها حُكْمُ اللَّهِ" «5» و آيه" وَ مَنْ أَحْسَنُ مِنَ اللَّهِ حُكْماً" «6» و لذا در آيه" وَ جَعَلُوا لِلَّهِ مِمَّا ذَرَأَ مِنَ الْحَرْثِ وَ الْأَنْعامِ نَصِيباً فَقالُوا هذا لِلَّهِ بِزَعْمِهِمْ وَ هذا لِشُرَكائِنا"- تا آنجا كه مىفرمايد-" ساءَ ما يَحْكُمُونَ" «7» كسانى را كه به خود اجازه تشريع و قانونگذارى را دادهاند ملامت كرده.
و وقتى همين لفظ به انبيا (ع) نسبت داده شود معناى قضا را كه يكى از منصبهاى الهى است و خداوند انبياى خود را به آن منصب تشريف و اكرام كرده افاده مىكند، و در اين باره فرموده است:" فَاحْكُمْ بَيْنَهُمْ بِما أَنْزَلَ اللَّهُ وَ لا تَتَّبِعْ أَهْواءَهُمْ عَمَّا جاءَكَ مِنَ الْحَقِّ"
(1) مفردات راغب ص 126 (2) خداوند مىداند قضا راى و كسى نيست كه قضاى او راى عقب اندازد. سوره رعد آيه 41 (3) و وقتى قضايى راى براند، راندنش چنين است كه به آن مىگويد بباش پس وجود مىيابد. سوره بقره آيه 117 (4) آنان كه در دنيا استكبار كردند (در پاسخ ضعيفان) مىگويند: (نه) همه ما در اين آتشيم، كه خدا در ميان بندگان حكم خود راى راند. سوره مؤمن آيه 48 (5) و نزد ايشان است تورات، كه در آن حكم خدا است. سوره مائده آيه 43 (6) كيست كه حكمش بهتر از حكم خدا باشد؟. سوره مائده آيه 50 (7) و از زراعت و چارپايان كه مخلوق خدايند بهرهاى براى خدا قرار داده و به زعم خود گفتند: اين سهم خدا و اين بهره شركاء ما- تا آنجا كه فرمود- چه بد حكمى بود كه كردند. سوره انعام آيه 136