اين بود كه در ذهن بنى اسرائيل اين مشخصه از موسى (ع) مركوز و معهود بود كه او با خداوند حرف مىزند و مردم را به راه او هدايت مىكند و خداوند با او حرف مىزند و او را به راه خود دلالت مىنمايد و چون چنين ارتكازى را داشتند مىبايست اين معنا را فهميده باشند كه اگر گوساله مزبور خداى ايشان و خداى موسى بود، قدرت بر سخن گفتن مىداشت و مردم را هدايت مىكرد، و چون اين سؤال بود كه چطور بنى اسرائيل مطلبى به اين روشنى را نفهميدند لذا فرمود:" اتَّخَذُوهُ وَ كانُوا ظالِمِينَ".
" وَ لَمَّا سُقِطَ فِي أَيْدِيهِمْ وَ رَأَوْا أَنَّهُمْ قَدْ ضَلُّوا قالُوا ..."
در مجمع البيان فرموده: معناى جمله" سُقِطَ فِي أَيْدِيهِمْ" اين است كه بلا در دستهايشان قرار گرفت، يعنى طورى بلا بر ايشان مسلط شد كه گويى دستهايشان در آن بود، و اين تعبير را غالبا در باره نادمينى كه به آثار سوء عمل گذشتهشان مبتلا شدهاند و اين ابتلاء را پيشبينى نمىكردند بكار برده و گفته مىشود" سقط فى يده"، البته" اسقط فى يده" هم گفته مىشود، و ليكن اولى فصيحتر است. بعضى هم گفتهاند معناى جمله مزبور اين است كه: اثر سويى كه او را زيان مىرساند در دستش افتاد. «1»
البته در تفسيرهاى «2» مطول وجوه بسيارى در توجيه اين جمله ذكر شده و ليكن بيشتر آن وجوه- اگر نگوييم همه آنها- خالى از تكلف نيست، و از همه آنها نزديكتر به ذهن همان وجهى است كه ما از كتاب مجمع البيان نقل نموديم، چون از ظاهر سياق آيه بر مىآيد كه مراد از جمله مورد بحث اين است كه بنى اسرائيل وقتى بخود آمدند و فهميدند كه چه عملى كردهاند، و بدست آوردند كه در اين عمل گمراه بودهاند گفتند:" چه و چه". پس ظاهر سياق، معناى تنبه و توجه به غفلت گذشته را افاده مىكند، گويا عملى را كه كردهاند به حضور آن كسى كه براى او كردهاند تقديم نمودهاند و او عملشان را زشت و نكوهيده يافته و آن را جلو صاحبانشان پرت كرده، و صاحبان عمل آن را برداشته و از نزديك در آن نظر انداخته و ديدهاند كه سخت گمراه بودهاند و در انجام اين عمل آن امرى را كه نمىبايست در آن اهمال كنند رعايت ننموده و در نتيجه عملشان فاسد شده است، و بهر حال جمله مورد بحث به منزله يك مثل معروف است.
(1) مجمع البيان ج 4 ص 480 ط تهران (2) تفسير ابو الفتوح ج 5 ص 290 ط تهران و تفسير قرطبى ج 7 ص 285 ط بيروت و تفسير فخر رازى ج 15 ص 7 ط تهران