صفحه‌ى 201
اضافه كرد تا آن نكتهاى را كه در آيه قبلى بطور اشاره گنجانيده بود در اين آيه آن را صريح بيان كرده باشد. در حقيقت جمله" شما عاجز كننده خدا نيستيد" كه در آيه قبلى بود به منزله موعظه و خير خواهى و هشدار به اين بود كه مبادا خود را با ادامه شرك به هلاكت بيندازند و در جمله" فَإِنْ تُبْتُمْ" كه بطور ترديد بيان شده همان تهديد و نصيحت و موعظه را بطور روشنتر بيان كرده است.
سپس التفات ديگرى بكار برده و خطاب را متوجه پيغمبرش نموده و به وى دستور داد كه كفار را به عذابى دردناك نويد دهد. بيان التفات اولى يعنى التفاتى كه در جمله" فَإِنْ تُبْتُمْ فَهُوَ خَيْرٌ لَكُمْ ..."، در ذيل جمله" فَسِيحُوا فِي الْأَرْضِ" و اعراض از ورود به دين توحيد گذشت. و اما وجه التفات دوم يعنى التفاتى كه در جمله" وَ بَشِّرِ الَّذِينَ كَفَرُوا ..."، بكار رفته اين است كه آيات مورد بحث پيغامهايى است كه رسول خدا (ص) بايد آنها را از ناحيه خدا به مشركين برساند، و لازمه رسالت اين است كه شخص رسول را مخاطب قرار بدهند، و بدون آن صورت نمىبندد.
" إِلَّا الَّذِينَ عاهَدْتُمْ مِنَ الْمُشْرِكِينَ ثُمَّ لَمْ يَنْقُصُوكُمْ شَيْئاً وَ لَمْ يُظاهِرُوا عَلَيْكُمْ أَحَداً ..."
اين جمله استثنايى است از عموميت برائت از مشركين، و استثناء شدگان عبارتند از مشركينى كه با مسلمين عهدى داشته و نسبت به عهد خود وفادار بودهاند، و آن را نه مستقيما و نه غير مستقيم نشكستهاند، كه البته عهد چنين كسانى را واجب است محترم شمردن و تا سر آمد مدت آن را به پايان بردن.
از اين بيان روشن گرديد كه مقصود از اضافه كردن جمله" وَ لَمْ يُظاهِرُوا عَلَيْكُمْ أَحَداً" به جمله" لَمْ يَنْقُصُوكُمْ شَيْئاً" بيان دو قسم نقض عهد يعنى مستقيم و غير مستقيم آن است، نقض عهد مستقيم مانند كشتن مسلمانان و غير مستقيم نظير كمك نظامى به كفار عليه مسلمين، هم چنان كه مشركين مكه بنى بكر را عليه خزاعه كمك كردند، چون بنى بكر با قريش پيمان نظامى داشتند و خزاعه با رسول خدا (ص)، و چون رسول خدا (ص) با بنى بكر جنگيد قريش قبيله نامبرده را كمك نموده و با اين عمل خود پيمان حديبيه را كه ميان خود و رسول خدا (ص) بسته بودند شكستند، و همين معنا خود يكى از مقدمات فتح مكه در سال ششم هجرى بود.
" إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ الْمُتَّقِينَ"- اين جمله در مقام بيان علت وجوب وفاى به عهد است و اينكه وفاى به عهد و محترم شمردن آن در صورتى كه دشمن نقض نكند خود يكى از مصاديق تقوا است