صفحه‌ى 329
افكنى به نهايت درجه برسد، با فوت دهنش خاموش كند" «1» و ما اضافه مىكنيم اين معنا را كه آيه شريفه هم حال دعوت اسلامى را بيان مىكند، و آن را نورى عالم آرا معرفى مىنمايد، و هم اينكه وعده و نويد مىدهد به اينكه خداى تعالى بزودى نور خود را به حد كمالش مىرساند.
" هُوَ الَّذِي أَرْسَلَ رَسُولَهُ بِالْهُدى وَ دِينِ الْحَقِّ لِيُظْهِرَهُ عَلَى الدِّينِ كُلِّهِ وَ لَوْ كَرِهَ الْمُشْرِكُونَ"" هدى" به معناى هدايت الهيى است كه رسول خود را با آن مقارن و همراه داشت، و منظور از" دين حق" دين اسلام و عقايد و احكام آنست كه با واقع و حق انطباق دارد.
معناى آيه اين است كه: خدا آن كسى است كه رسول خود محمد (ص) را با هدايت- و يا با آيات و معجزات- و با دينى فرستاد كه با فطرت و حقيقت آفرينش منطبق است، فرستاد تا آن را بر ساير اديان غلبه دهد هر چند مشركان نخواهند و ناراحت شوند.
از اين معنا بخوبى بدست مىآيد، ضميرى كه در" ليظهره" است به دين حق بر مىگردد، و متبادر از سياق آيه هم همين است، پس اينكه بعضى احتمال دادهاند كه ضمير مذكور به رسول برگردد، و معناى آيه اين باشد كه:" تا وى را بر دشمنان غلبه دهد، و همه معالم دين را به وى بياموزد" احتمال بس بعيدى است.
اين دو آيه مؤمنين را تحريض بر قتال با اهل كتاب كرده، و اشارهاى كه به وجوب و ضرورت اين قتال نموده بر كسى پوشيده نيست، براى اينكه اين دو آيه دلالت دارند بر اينكه خداى تعالى خواسته است دين اسلام در عالم بشريت انتشار يابد، و معلوم است كه چنين امرى به سعى و مجاهده نيازمند است، و چون اهل كتاب سد راه پيشرفت اسلام شده و مىخواستند با دهنهاى خود اين نور را خاموش كنند، لذا هيچ چارهاى جز قتال با آنان نبود، مخالفين خواسته خدا يا بايد از بين بروند، و يا زير دست حكومت مسلمين باشند و جزيه دهند. و نيز از آنجايى كه خداى تعالى خواسته است اين دين بر ساير اديان غالب آيد لذا مسلمانان بايد بدانند كه هر فتنهاى بپا شود- به مشيت خدا- به نفع ايشان و به ضرر دشمنان ايشان تمام خواهد شد و با اينحال ديگر سزاوار نيست كه سستى و نگرانى به خود راه داده و در امر قتال كوتاه بيايند، زيرا بايد بدانند كه اگر ايمان داشته باشند خدا خواسته دست بالا قرار گيرند.
" يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِنَّ كَثِيراً مِنَ الْأَحْبارِ وَ الرُّهْبانِ لَيَأْكُلُونَ أَمْوالَ النَّاسِ بِالْباطِلِ وَ يَصُدُّونَ عَنْ سَبِيلِ اللَّهِ" ظاهرا اين آيه اشاره است به توضيح جملهاى كه در اول آيات مورد بحث بود و
(1) تفسير الكشاف، ج 2 ص 265