ديگرى كه برهان بر معبوديتش باشد غير از خدا نيست بلكه بر عكس، برهان بر نبود چنين معبودهايى قائم است هر چه مىخواهد باشد.
و جمله" فَإِنَّما حِسابُهُ عِنْدَ رَبِّهِ" كلمه تهديد است كه در ضمن حساب را منحصر در محضر الهى نموده مىفهماند كه هيچ كس ديگرى در حساب او مداخله ندارد هر كيفر و پاداشى كه حساب او آن را اقتضا كند همان را جارى مىسازد. و آن كيفر عبارت است از آتش دوزخ- كه آيات سابق بر آن تصريح داشت- كه به طور قطع بدان مىرسد، و برگشت اين جمله به انكار و نفى هر شفيع، و نوميد ساختن از هر سبب نجاتى است، كه همين مضمون را جمله" إِنَّهُ لا يُفْلِحُ الْكافِرُونَ" تتميم كرده.
" وَ قُلْ رَبِّ اغْفِرْ وَ ارْحَمْ وَ أَنْتَ خَيْرُ الرَّاحِمِينَ" اين آيه خاتمه سوره است، و در آن رسول خدا (ص) را امر مىفرمايد كه شعار و گفتار مؤمنين را كه در دنيا ورد زبان دارند، و خداى تعالى آن را برايش حكايت كرده به مردم خود برساند و نيز برساند كه پاداش اين گفتار رستگارى در روز قيامت است، هم چنان كه در آيات 109 و 111 اين سوره كه فرموده:" إِنَّهُ كانَ فَرِيقٌ مِنْ عِبادِي يَقُولُونَ ..." از آن پاداش خبر داده است.
و اين بيان كه سوره با آن ختم مىشود، همان بيانى است كه سوره با آن آغاز شد و فرمود:" قَدْ أَفْلَحَ الْمُؤْمِنُونَ" كه بحث در معنايش گذشت.
در كافى به سند خود از ابى بصير از امام صادق (ع) روايت كرده كه فرمود:
هر كس قيراطى از زكات نپرداخته باشد نه مؤمن است و نه مسلمان، همان است كه خداى تعالى دربارهاش فرموده:" رَبِّ ارْجِعُونِ لَعَلِّي أَعْمَلُ صالِحاً فِيما تَرَكْتُ" «1».
مؤلف: اين معنا به طريقى ديگر از آن جناب، و از رسول خدا (ص) روايت شده، و مقصود تطبيق آيه با مانع زكات است، نه اينكه آيه در خصوص اين مورد نازل شده باشد.
در تفسير قمى در ذيل جمله" وَ مِنْ وَرائِهِمْ بَرْزَخٌ إِلى يَوْمِ يُبْعَثُونَ" فرموده: برزخ به
(1) فروع كافى، ج 3، ص 503، ح 3.