صفحه‌ى 139
دين توحيد به هيچ دين ديگرى متدين مشو، براى اينكه تمامى دينها باطل و بى اثر است مگر دين خدا.
و بنا بر اين مناسبتر آن است كه بگوييم حكم در ذيل آيه كه مىفرمايد" لَهُ الْحُكْمُ"، به معناى حكم تشريعى، و يا اعم از آن و از احكام تكوينى است، و آن وقت معنا چنين مىشود: هر دينى هالك است، مگر دين او، براى اينكه تشريع دين كار او است، نه غير او، و همه شما به سوى او بازگشت مىكنيد، نه به سوى دين تراشان اديان ديگر.
اين آن معانى بود كه دقت و تدبر در آيه شريفه آن را دست مىدهد، البته مفسرين در باره معناى آن اقوال مختلف ديگرى دارند.
مثلا بعضى «1» گفتهاند:" مراد از" وجه" ذات مقدس خدا، و مراد از هلاكت انعدام است، و معناى آيه اين است كه: هر چيزى فى نفسه در معرض انعدام است، چون وجودش از خودش نيست، مگر ذات خدا كه واجب الوجود است، و بنا بر اين، اساس كلام بر تشبيه است، و مىخواهد بفرمايد: هر موجودى غير خدا مانند هالك است، چون وجودش مستند به غير است.
بعضى «2» ديگر گفتهاند:" مراد از" وجه" ذات هر چيزى است، و ضمير در" وجهه" به خدا برمىگردد، به اعتبار اينكه وجه هر چيزى مملوك اوست، و معناى آيه اين است كه:
هر چيزى هالك است، مگر وجه خدا، كه ذات هر چيز و وجود اوست".
بعضى «3» ديگر گفتهاند:" مراد از" وجه" جهت مقصوده از هر چيز است، و ضمير در" وجهه" به خدا برمىگردد، و معناى آيه اين است كه: هر چيزى با همه متعلقاتش هالك است، مگر تنها آن جهت از هر چيز كه منسوب به خداى تعالى است، و آن وجودى است كه خدا به وى افاضه فرموده است.
بعضى «4» ديگر گفتهاند:" مراد از" وجه" آن جهت مقصوده است و آن خداى سبحان است كه هر چيزى متوجه به او است، و ضمير در" وجهه" به كلمه" شىء" برمىگردد، و معناى آيه اين است كه: هر چيزى هالك است، مگر خدايى كه جهت مطلوب هر چيز است".
و در معناى" هلاك" بعضى «5» گفتهاند:" به معناى مرگ است، و ظاهر عموم آيه مراد نيست، بلكه مراد تنها جانداران است، و معنايش اين است كه: هر موجود جاندارى به زودى مىميرد، مگر وجه خدا".
(1) روح المعانى، ج 20، ص 130. (2 و 3 و 4 و 5) روح المعانى، ج 20، ص 130 و 131. و مجمع البيان، ج 7، ص 270.