ترجمه تفسیر المیزان جلد 16

‌صفحه‌ى 140

باز در معناى" وجه" بعضى «1» گفته‏اند:" مراد از آن عمل صالح است، و معناى آيه اين است كه: هر عملى در معرض عدم است به جز آن عملى كه بنده خدا آن را به عنوان امتثال امر خدا به جا آورد، كه خدا آن را باقى مى‏دارد و باطل نمى‏كند تا اينكه ثواب او را بدهد و يا به خاطر اينكه مقبول درگاه خدا واقع شد، با قبول او ديگر قابل هلاك نيست، چون عمل با جزاء معاوضه شده، و جزاء قائم مقام عمل شده، و جزاء هم هلاك پذير نيست".

بعضى «2» ديگر گفته‏اند:" معناى" وجه" جاه خداى تعالى است، كه آن را در بين مردم اثبات كرده".

و در باره هلاك بعضى «3» گفته‏اند:" همه ما سوى اللَّه را به طور دايم شامل مى‏شود، چون وجود در هر آن بر او افاضه مى‏شود، پس او- يعنى، ما سوى اللَّه- دائما در تغيير و هلاكت است، هم در دنيا و هم در آخرت، و معناى آيه اين است كه: هر چيزى دائما در ذاتش متغير است، مگر وجه خدا".

ليكن هيچ يك از اين وجوه درست به نظر نمى‏رسد، چون يا با سياق آيه شريفه منطبق نيست، و يا دليلى كه آورده‏اند مدعايشان را اثبات نمى‏كند و يا معنايى است كه از فهم دور است، و اگر در آن وجهى كه ما ذكر كرديم دقت شود، اشكالهايى كه بر هر يك از اين وجوه وارد است روشن مى‏شود و ديگر ما طول نمى‏دهيم و مى‏گذريم.

" لَهُ الْحُكْمُ وَ إِلَيْهِ تُرْجَعُونَ"- كلمه" حكم" به معناى قضاى نافذ خدا در موجودات است، كه تدبير در نظام كون داير مدار همين قضاء است، و اما اينكه بگوييم حكم در اين جمله به معناى رسيدگى به حساب اشخاص در روز قيامت است، احتمالى است كه اگر درست بود جا داشت اول بفرمايد:" اليه ترجعون و له الحكم"، چون اول بايد مردم به سوى خدا برگردند، بعد به حسابشان رسيدگى شود، پس همين كه اول حكم را آورده، اين احتمال را بعيد مى‏سازد.

و هر دو جمله در مقام تعليل هستند، و هر يك به تنهايى حجتى تمامند كه وحدانيت خدا را در الوهيت اثبات مى‏كنند، و در عين حال مى‏توانند تعليل براى كلمه اخلاص مزبور نيز باشند، در سابق هم گذشت كه گفتيم ممكن است حكم را بنا بر بعضى وجوه به معناى حكم تشريعى و احكام دينى بگيريم.

(1 و 2 و 3) روح المعانى، ج 20، ص 130 و 131. و مجمع البيان، ج 7، ص 270.