(نقد رواياتى كه در ذيل آيه:" غُلِبَتِ الرُّومُ ..." و شرط بندى با مشركين بر سر غلبه روم نقل شده) - ترجمه تفسیر المیزان جلد 16

اینجــــا یک کتابخانه دیجیتالی است

با بیش از 100000 منبع الکترونیکی رایگان به زبان فارسی ، عربی و انگلیسی

جستجو بر اساس ... همه عنوان پدیدآور موضوع یادداشت تمام متن
اصطلاحنامه مجموعه ها مرورالفبایی لغت نامه دهخدا
➟
جستجو در لغت نامه
بیشتر
کتابخانه شخصی پرسش از کتابدار ارسال منبع

ترجمه تفسیر المیزان - جلد 16

سید محمدحسین طباطبایی؛ ترجمه: سید محمدباقر موسوی همدانی

| نمايش فراداده ، افزودن یک نقد و بررسی
افزودن به کتابخانه شخصی
میخواهم بخوانم
درحال خواندن
خوانده شده
ارسال به دوستان

آدرس پست الکترونیک گیرنده :

آدرس پست الکترونیک فرستنده :

نام و نام خانوارگی فرستنده :

پیغام برای گیرنده ( حداکثر 250 حرف ) :

کد امنیتی را وارد نمایید

ارسال
جستجو در متن کتاب
بیشتر
تنظیمات قلم

فونت

اندازه قلم

+ - پیش فرض

حالت نمایش

روز نیمروز شب
➟
جستجو در لغت نامه
بیشتر
لیست موضوعات

ترجمه تفسير الميزان فهرست مطالب جلد شانزدهم‏ سوره القصص (28): آيات 1 تا 14 غرض و مفاد سوره قصص: وعده جميل به مؤمنين با ذكر داستان موسى (عليه السلام) و فرعون‏ وصف كارهاى فرعون و محيطى كه موسى (عليه السلام) در آن زاده شد معناى آيه:" وَ نُرِيدُ أَنْ نَمُنَّ عَلَى الَّذِينَ اسْتُضْعِفُوا فِي الْأَرْضِ ..." الهام به مادر موسى (عليه السلام): موسى را شير بده و چون بر او ترسيدى در دريايش بيانداز معناى" خاطئ" و" مخطئ" و مقصود از اينكه فرعون و فرعونيان را در گرفتن موسى از نيل" خاطئين" لقب داد معناى اينكه فرمود:" وَ أَصْبَحَ فُؤادُ أُمِّ مُوسى‏ فارِغاً ..." توضيح آياتى كه تعقيب و مراقبت خواهر موسى (عليه السلام) و باز گردانيده شدن موسى (عليه السلام) به مادر را حكايت مى‏كند چند روايت در ذيل آيه:" وَ نُرِيدُ أَنْ نَمُنَّ عَلَى الَّذِينَ اسْتُضْعِفُوا ..." و جرى و تطبيق آن بر ائمه اهل بيت (عليهم السلام) روايتى متضمن داستان تولد موسى (عليه السلام) و به رود انداخته شدن او و ... سوره القصص (28): آيات 15 تا 21 فصل دوم از داستان موسى (عليه السلام): حوادث بعد از بلوغ و بيرون رفتن از مصر به سوى مدين و ... مراد از اينكه موسى (عليه السلام) بعد از قتل (خطاى) مرد قبطى گفت:" هذا مِنْ عَمَلِ الشَّيْطانِ إِنَّهُ عَدُوٌّ مُضِلٌّ مُبِينٌ" و استغفار كرد مفاد آيه:" قالَ رَبِّ بِما أَنْعَمْتَ عَلَيَّ فَلَنْ أَكُونَ ظَهِيراً لِلْمُجْرِمِينَ" و وجوهى كه در معناى آن گفته شده است‏ (چند روايت در باره آمدن موسى (عليه السلام) به مصر و كشتن مرد قبطى به خطا و اينكه گفت:" هذا مِنْ عَمَلِ الشَّيْطانِ ..." و" رَبِّ إِنِّي ظَلَمْتُ نَفْسِي فَاغْفِرْ لِي") سوره القصص (28): آيات 22 تا 28 بيان آيات مربوط به فصل سوم داستان موسى: بيرون شدن از مصر به سوى مدين و ملاقات با شعيب (عليه السلام) و ازدواج با دختر او موسى (عليه السلام) در اعمال خود مراقبت شديد داشته و فقط رضاى خدا را در نظر داشته است‏ رواياتى در ذيل آيات راجع به داستان ورود موسى (عليه السلام) به مدين و ملاقات با شعيب (عليه السلام) و ... سوره القصص (28): آيات 29 تا 42 بيان آيات مربوط به فصل ديگرى از داستان موسى (عليه السلام): روانه شدن به سوى مصر و مبعوث گشتن و ... توضيحى در مورد تكليم خداى تعالى با موسى (عليه السلام) در طور سينا از وراى حجاب" شجرة" وجوه مختلف در معناى جمله:" وَ اضْمُمْ إِلَيْكَ جَناحَكَ مِنَ الرَّهْبِ ..." در خطاب خداوند به موسى (عليه السلام) سبب اينكه موسى (عليه السلام) از خداوند خواست كه برادرش هارون را به يارى او بفرستد و در تعليل اين درخواست خود گفت:" من مى‏ترسم آنان تكذيبم كنند" سخن فرعونيان در تكذيب موسى (عليه السلام) و جواب آن حضرت بدانان‏ مقصود فرعون از اينكه به" هامان" گفت: برايم برجى بساز" لَعَلِّي أَطَّلِعُ إِلى‏ إِلهِ مُوسى‏" مراد از اينكه فرمود: فرعونيان را پيشوايانى كه به سوى آتش مى‏خوانند قرار داديم ... (رواياتى در ذيل برخى آيات گذشته مربوط به موسى (عليه السلام) و دعوت او) گفتارى پيرامون داستانهاى موسى و هارون در چند فصل سوره القصص (28): آيات 43 تا 56 اشاره به سياق نزول اين آيات شريفه‏ جواب به مشركين كه هم قرآن و هم تورات را رد و انكار كردند و گفتند:" سِحْرانِ تَظاهَرا" و" إِنَّا بِكُلٍّ كافِرُونَ" مدح و ستايش طايفه‏اى از اهل كتاب كه به قرآن ايمان آورند و ... و مژده به ايشان كه دو بار پاداش داده مى‏شوند (رواياتى در ذيل آيات گذشته) سوره القصص (28): آيات 57 تا 75 دستاويز ديگر مشركين مكه براى ايمان نياوردنشان كه گفتند اگر ايمان بياوريم از سر زمينمان رانده مى‏شويم و جواب به اين عذر و بهانه‏ جواب ديگرى به آن بهانه: تنعم و بهره‏مندى مادى در حال كفر و بى ايمانى، در معرض هلاكت و فنا است‏ بيان ترجيح پيروى هدايت بر ترك آن و تمتع از حيات دنيا، با مقايسه حال پيروان هدايت با حال بهره‏مندى و تنعمان پيرو هواى نفس‏ توضيح سخن پيشوايان شرك در روز قيامت كه در مقام بيزارى جستن از پيروان خود (مشركين) مى‏گويند:" أَغْوَيْناهُمْ كَما غَوَيْنا تَبَرَّأْنا إِلَيْكَ ما كانُوا إِيَّانا يَعْبُدُونَ" جوابى ديگر به عذرى كه مشركين آوردند با بيان اينكه خداوند داراى اختيار تكوينى (يخلق ما يشاء) و تشريعى (و يختار) است‏ سخنى در باره مختار بودن انسان و بيان اينكه مقصود از اينكه فرمود:" ما كانَ لَهُمُ الْخِيَرَةُ" اين است كه انسان در مقابل اراده تكوينى و تشريعى خداوند حريت و اختيارى ندارد سه وجه براى اينكه فقط خدا مستحق پرستش است:" لَهُ الْحَمْدُ فِي الْأُولى‏ وَ الْآخِرَةِ وَ لَهُ الْحُكْمُ وَ إِلَيْهِ تُرْجَعُونَ" اثبات توحيد ربوبى خداى تعالى با بيان عجز آلهه مشركين از آوردن نور يا آوردن شب‏ در قيامت كه روز كشف حقائق است بطلان پندار مشركان آشكار مى‏گردد (فَعَلِمُوا أَنَّ الْحَقَّ لِلَّهِ ...) (چند روايت در ذيل برخى آيات گذشته) سوره القصص (28): آيات 76 تا 84 بيان آيات مربوط به قارون كه بهره‏مندى از مال و ثروت او را از خدا غافل ساخته به هلاكتش انجاميد گفتگوى مؤمنين با قارون و اندرز دادن به او به اينكه سرمستى نكند و با انفاق اموال براى آخرت توشه بياندوزد پاسخ مستكبرانه قارون: اموال من حاصل كاردانى و مهارت خودم مى‏باشد و كسى در آن سهيم نبوده حق مداخله ندارد جواب به قارون با ياد آورى اينكه خداوند پيش از او كسانى توانگرتر از او را هلاك ساخته است بدون اينكه علم و نيرويشان مانع از هلاكتشان شوند وجوهى كه در معناى جواب قارون (إِنَّما أُوتِيتُهُ عَلى‏ عِلْمٍ عِنْدِي) گفته شده است‏ دنيا طلبان غافل از عقبى ثروتى همانند ثروت قارون را آرزو مى‏كنند و مؤمنان خدا شناس مى‏گويند:" ثَوابُ اللَّهِ خَيْرٌ ..." بعد از هلاكت قارون، بر آرزومندان ثروت او معلوم گشت كه وسعت و تنگى رزق تابع مشيت خدا است‏ اشاره به اينكه ملاك در ثواب و عقاب، آثار حاصل از اعمال است‏ (رواياتى در باره داستان قارون و آيات مربوط به آن) چند روايت در باره تواضع و بيان اينكه بسا مى‏شود كه بند كفش كسى موجب عجب و استعلاى او مى‏شود سوره القصص (28): آيات 85 تا 88 معناى آيه:" إِنَّ الَّذِي فَرَضَ عَلَيْكَ الْقُرْآنَ لَرادُّكَ إِلى‏ مَعادٍ" و وجوه مختلفى كه در باره مراد از" معاد" در آن گفته شده است‏ شرح و توضيح اينكه توحيد خداوند را به" كُلُّ شَيْ‏ءٍ هالِكٌ إِلَّا وَجْهَهُ" تعليل فرمود جواب به يك شبهه و اشاره به اينكه مقصود از هلاكت هر چيز نابود شدن در اين نشاه و انتقال به نشاه ديگر است‏ وجوه مختلف و متعددى كه در باره مراد از هلاكت كل شى‏ء و استثناى وجه خدا گفته شده است‏ (رواياتى در باره معنى و مفاد جمله:" كُلُّ شَيْ‏ءٍ هالِكٌ إِلَّا وَجْهَهُ") سوره العنكبوت (29): آيات 1 تا 13 حاصل و خلاصه‏اى از غرض و مفاد سوره عنكبوت و اشاره به مكى بودن آن‏ بيان سنت الهى مبين بر امتحان و آزمايش امت‏ها دو وجه در مورد مراد از اينكه امتحان مردم را تعليل فرمود به اينكه: تا خدا بداند چه كسانى در ادعاى ايمان صادقند و كيان كاذب‏ معناى آيه:" أَمْ حَسِبَ الَّذِينَ يَعْمَلُونَ السَّيِّئاتِ أَنْ يَسْبِقُونا ..." مفاد آيه:" مَنْ كانَ يَرْجُوا لِقاءَ اللَّهِ ..." و مراد از" لِقاءَ اللَّهِ" امر به نيكى به والدين و نهى از پيروى ايشان در شرك ورزيدن به خدا وصف مؤمنان زبانى كه ايمانشان مقيد و محدود به عافيت و سلامت و دورى از دردسر و زحمت است‏ بيان اينكه آيات گذشته راجع به مؤمنان زبانى ناظر بر منافقان است كه بعد از امتحان الهى از مؤمنان حقيقى باز شناخته مى‏شوند مشركان گناه و خطاى ديگران را بر دوش نمى‏كشند بلكه به جهت ضلالت و اضلالشان دو عذاب خواهند ديد رواياتى در معنى و شان نزول آيه:" أَ حَسِبَ النَّاسُ أَنْ يُتْرَكُوا ..." و آيه:" وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ يَقُولُ آمَنَّا ..." كه ناظر بر عدم كفايت ايمان لفظى و جريان حتمى امتحان و آزمايش مى‏باشند چند روايت در مورد اينكه گمراهان گمراه كننده دو عقوبت خواهند داشت چنانچه فتح باب خير نيز پاداشى علاوه بر پاداش عمل به خبر دارد سوره العنكبوت (29): آيات 14 تا 40 بيان اين آيات شريفه كه به هفت داستان از انبياء گذشته و آزمايش شدن امم ايشان اشاره دارد توضيح سخن ابراهيم (عليه السلام) به قوم خود در مقام دعوت به توحيد و عبادت خدا و ابطال بت پرستى‏ احتجاج بر مساله معاد با اشاره به آغاز خلقت خلق‏ نفى تعجيز خدا، غلبه بر او و امتناع و خروج از حكم او توسط خلق‏ بت پرستى دليل و مستندى نداشته، منشا آن تقليد و علاقه‏هاى قومى است‏ معنى و مورد استعمال كلمه" اجر" و مقصود از اينكه در باره ابراهيم (عليه السلام) فرمود:" وَ آتَيْناهُ أَجْرَهُ فِي الدُّنْيا" مراد از اتيان رجال، قطع سبيل، و اتيان منكر در نادى كه قوم لوط مرتكب مى‏شده‏اند مقصود ابراهيم (عليه السلام) از اينكه در گفتگوى خود با ملائكه مامور به عذاب قوم لوط گفت: إِنَّ فِيها لُوطاً اشاره به امتحان و ابتلاء قوم مدين، عاد و ثمود و ... و گرفتار شدنشان به عذاب الهى‏ (رواياتى در ذيل بعضى آيات گذشته) سوره العنكبوت (29): آيات 41 تا 55 تمثيل اتخاذ ارباب و آلهه و روى آوردن به غير خدا به اتخاذ سست‏ترين خانه‏ها، خانه عنكبوت‏ معنى و مفاد آيه شريفه:" إِنَّ اللَّهَ يَعْلَمُ ما يَدْعُونَ مِنْ دُونِهِ مِنْ شَيْ‏ءٍ ..." خلقت، تدبير و ولايت ملازم يكديگرند و هر سه مختص به خداى تعالى است 196 شرحى در مورد اينكه نماز انسان را- به نحو اقتضاء نه عليت تامه- از فحشاء و منكر باز مى‏دارد و جواب به اين اشكال كه چرا بسيارى از نماز گزاران مرتكب كبائر و منكرات مى‏شوند؟ معناى" ذكر" و مقصود از اينكه در باره نماز فرمود:" وَ لَذِكْرُ اللَّهِ أَكْبَرُ" و وجوه مختلفى كه در معناى اين جمله گفته شده است‏ مقصود از مجادله نيكو با اهل كتاب كه بدان امر فرموده است‏ احتجاج بر اثبات اينكه قرآن نازل از ناحيه خداى سبحان است‏ رواياتى در ذيل آيه:" إِنَّ الصَّلاةَ تَنْهى‏ عَنِ الْفَحْشاءِ وَ الْمُنْكَرِ وَ لَذِكْرُ اللَّهِ أَكْبَرُ" چند روايت حاكى از اينكه مراد از" الَّذِينَ أُوتُوا الْعِلْمَ" ائمه (عليهم السلام) هستند و در باره شان نزول آيه:" أَ وَ لَمْ يَكْفِهِمْ أَنَّا أَنْزَلْنا عَلَيْكَ ..." سوره العنكبوت (29): آيات 56 تا 60 امر و تحريض به مهاجرت (از سرزمينى كه در آن نمى‏توان خدا را عبادت كرد) و صبر كردن بر مشكلات هجرت و نگران نبودن از بابت رزق و معيشت‏ (رواياتى در ذيل آيات:" أَ لَمْ تَكُنْ أَرْضُ اللَّهِ واسِعَةً ..." و" كُلُّ نَفْسٍ ذائِقَةُ الْمَوْتِ" و" كَأَيِّنْ مِنْ دَابَّةٍ لا تَحْمِلُ رِزْقَهَا ..." سوره العنكبوت (29): آيات 61 تا 69 ضد و نقيض‏ها در اعتقادات مشركين در باره خالق و مدبر عالم‏ توضيح اينكه زندگى دنيا لهو و لعب و زندگى آخرت حيات واقعى است‏ معناى آيه:" وَ الَّذِينَ جاهَدُوا فِينا لَنَهْدِيَنَّهُمْ سُبُلَنا وَ إِنَّ اللَّهَ لَمَعَ الْمُحْسِنِينَ" (چند روايت در ذيل برخى آيات گذشته) سوره الروم (30): آيات 1 تا 19 اشاره به مضامين و غرض سوره مباركه روم‏ وجوهى كه در معناى آيه:" يَوْمَئِذٍ يَفْرَحُ الْمُؤْمِنُونَ بِنَصْرِ اللَّهِ ..." و ارتباط آن با قبل (غلبت الروم ...) گفته شده است‏ اشاره‏اى در مورد وجه اينكه خداوند خلف وعده نمى‏كند (لا يُخْلِفُ اللَّهُ وَعْدَهُ) چند وجه در بيان مفاد آيه:" يَعْلَمُونَ ظاهِراً مِنَ الْحَياةِ الدُّنْيا ..." توضيح مراد از اينكه فرمود: خداوند جهان را جز به" حق" و" أَجَلٍ مُسَمًّى" نيافريد دو وجه در معناى آيه:" ثُمَّ كانَ عاقِبَةَ الَّذِينَ أَساؤُا السُّواى‏ أَنْ كَذَّبُوا بِآياتِ اللَّهِ ..." نكاتى كه از آيه:" فَسُبْحانَ اللَّهِ حِينَ تُمْسُونَ وَ حِينَ تُصْبِحُونَ وَ لَهُ الْحَمْدُ ..." استفاده مى‏شود (نقد رواياتى كه در ذيل آيه:" غُلِبَتِ الرُّومُ ..." و شرط بندى با مشركين بر سر غلبه روم نقل شده) سوره الروم (30): آيات 20 تا 26 اشاره به مراد از اينكه در مقام بر شمردن آيات خود فرموده است خدا شما را از خاك آفريد بيان اينكه خلقت ازواج و جعل مودت و مهربانى بين زن و مرد از آيات خدا است‏ ياد آورى آيات الهى ديگر: خوابيدن در شب، تلاش در روز، رعد و برق، فرو فرستادن باران و ... نكاتى كه در ترتيب بيان آيات وجود دارد سوره الروم (30): آيات 27 تا 39 بررسى وجوه و اقوال مختلفى كه در جواب به اين اشكال كه چرا فرموده است اعاده خلق از خلقت ابتدايى بر خدا آسان‏تر است؟ گفته شده‏ جواب به اشكال فوق با بيان مفاد جمله:" وَ لِلَّهِ الْمَثَلُ الْأَعْلى‏" و توضيح اينكه مراد اين است كه آسان ديگران براى خداوند آسانتر است‏ تمثيلى متضمن رد و ابطال پندار مشركين در باره اينكه خدا از مخلوقات خود شركايى دارد شرح مفاد آيه:" فَأَقِمْ وَجْهَكَ لِلدِّينِ حَنِيفاً فِطْرَتَ اللَّهِ الَّتِي فَطَرَ النَّاسَ عَلَيْها ..." با بيان اينكه فطرت انسان هادى همه افراد در هر عصر و مصر به سوى سعادت است‏ اقوال مختلف مفسرين در باره مفردات و مفاد آيه فوق‏ نهى از تحزب و تفرق در دين كه از صفات مشركين و ناشى از پيروى آنان از اهواء خود است‏ بيان عدم منافات اينكه فرمود انسان با اصابه سيئه نوميد مى‏شود با آنكه فرمود:" إِذا مَسَّ النَّاسَ ضُرٌّ دَعَوْا رَبَّهُمْ ..." وسعت و تنگى معيشت تابع مشيت خدا است (يَبْسُطُ الرِّزْقَ لِمَنْ يَشاءُ وَ يَقْدِرُ) مراد از" ربا" و" زكات" در آيه:" وَ ما آتَيْتُمْ مِنْ رِباً لِيَرْبُوَا ..." روايتى در باره شان نزول آيه:" ضَرَبَ لَكُمْ مَثَلًا مِنْ أَنْفُسِكُمْ ..." كه در مقام نفى اعتقاد به شريك داشتن خدا است‏ رواياتى در ذيل آيه:" فِطْرَتَ اللَّهِ الَّتِي فَطَرَ النَّاسَ عَلَيْها ..." و بيان مراد از" فطرت" چند روايت حاكى از اينكه كل مولود يولد على الفطرة ... گفتارى در معناى فطرى بودن دين در چند فصل 1- توضيح در مورد هدايت عامه موجودات و اينكه تمامى موجودات در مسير تكاملى خود مراحلى را طى مى‏كنند و در همه مراحل رو به سوى غايت تكوينى خود دارند 2- زندگى اجتماعى و نياز به قانون ويژگى انسان است و بينش و ديدگاه انسان مبنا و تعيين كننده قوانين و سنن حاكم بر او است‏ 3- دين (مجموعه سنن و قوانين) بايد در جهت بر آوردن حوائج حقيقى انسان و مطابق با فطرت و تكوين تشريع شده باشد 4- اسلام" دين فطرت"،" دين خدا" و" سبيل اللَّه" است‏ سوره الروم (30): آيات 40 تا 47 هيچ شانى از شؤون عالم از" خلقت" جدا نيست و لذا خالق عالم را شريكى نيست‏ اشاره به وجود رابطه مستقيم بين اعمال مردم و حوادث عالم و توضيح مفاد آيه:" ظَهَرَ الْفَسادُ فِي الْبَرِّ وَ الْبَحْرِ بِما كَسَبَتْ أَيْدِي النَّاسِ ..." دو دسته شدن مردم در روز قيامت، كافران به سوى جهنم و نكو كرداران به سوى بهشت‏ پاداشى كه خدا به مؤمنان صالح العمل مى‏دهد فضل او است كه ناشى از محبت خدا به بندگان خود مى‏باشد ياد آورى آيت" باد" و آثار آن‏ (رواياتى در ذيل آيه:" ظَهَرَ الْفَسادُ ..." و برخى ديگر از آيات گذشته) سوره الروم (30): آيات 48 تا 53 استدلال بر توحيد و معاد با ياد آورى انزال باران و ديگر افعال خداى تعالى‏ خدايى كه زمين موات را (با فرستادن باران) زنده مى‏كند مردگان را نيز زنده خواهد كرد سوره الروم (30): آيات 54 تا 60 ياد آورى مراحل خلقت و حيات انسان و وصف حال مجرمين در قيامت كه به سبب عدم اعتقادشان به معاد، بعد از رستاخيز فاصله بين مرگ و بعث خود را ساعتى بيش نمى‏پندارند سوره لقمان (31): آيات 1 تا 11 مضامين سوره مباركه لقمان و غرض از نزول آن‏ نكوهش كسى كه براى اضلال مردم و منصرف ساختن آنان از حقائق و معارف قرآن، به ترويج" لَهْوَ الْحَدِيثِ" مى‏پرداخته است‏ (رواياتى در باره‏شان نزول آيه:" وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ يَشْتَرِي لَهْوَ الْحَدِيثِ ..." و اينكه غنا لهو الحديث است) سوره لقمان (31): آيات 12 تا 19 مقصود از شكر خدا كه عبارت بود از حكمتى كه خداوند به لقمان داد (وَ لَقَدْ آتَيْنا لُقْمانَ الْحِكْمَةَ أَنِ اشْكُرْ لِلَّهِ ..." اشاره به علت اينكه شرك به خدا شرك عظيم است‏ توضيحى در مورد اينكه فرمود: اگر والدين خواستند براى من چيزى را كه بدان علم ندارى شريك بگيرى اطاعتشان مكن‏ معناى اينكه لقمان بعد از فرزند به صبر بر مصايب صبر را از «عزم الامور» خواند توضيح سفارشات ديگر لقمان به فرزند:" وَ لا تُصَعِّرْ خَدَّكَ لِلنَّاسِ ..." رواياتى در باره حقوق والدين و حد اطاعت از ايشان‏ رواياتى در باره نماز، صبر و پرهيز از گناهان كوچك و راجع به معناى جمله:" وَ لا تُصَعِّرْ خَدَّكَ لِلنَّاسِ" گفتارى در داستان لقمان و پاره‏اى از كلمات حكمت آميزش در دو فصل 1- شخصيت و داستان لقمان و حكمت داده شدنش، در روايات‏ 2- پاره‏اى از مواعظ و حكم آن جناب‏ سوره لقمان (31): آيات 20 تا 34 معناى اينكه فرمود:" سَخَّرَ لَكُمْ ما فِي السَّماواتِ وَ ما فِي الْأَرْضِ" نكوهش برخى از مردم كه از روى تقليد و بدون" علم"،" هدى" و" كتاب منير" در باره خدا مجادله مى‏كنند احتجاج بر وحدانيت خداى تعالى در الوهيت و ربوبيت، از طريق انحصار ملك حقيقى در او، و غنى و حميد على الاطلاق بودنش جل و علا افاده كثرت و وسعت خلق و تدبير خداى تعالى‏ توضيح اينكه تعليل امكان معاد به اينكه خدا سميع و بصير است متضمن جواب به اين اشكال است كه اعمال و نيات بى شمار از افراد بى شمار چگونه ضبط شده مخلوط و مشتبه نمى‏شوند استشهاد براى علم خدا به اعمال بندگان به تدبير جارى در نظام شب و روز معناى" حق" بودن خداى تعالى و" على" و" كبير" بودن او عز اسمه‏ معناى جمله:" وَ لا يَغُرَّنَّكُمْ بِاللَّهِ الْغَرُورُ" چند روايت در بيان مراد از نعمت‏هاى ظاهر و باطن در ذيل آيه" وَ أَسْبَغَ عَلَيْكُمْ نِعَمَهُ ظاهِرَةً وَ باطِنَةً" وصف دنيا از زبان امير المؤمنين (عليه السلام) در جواب مردى كه از دنيا بدگويى مى‏كرد چند روايت در مورد انحصار علم به چند چيز در خداى تعالى در ذيل آيه:" إِنَّ اللَّهَ عِنْدَهُ عِلْمُ السَّاعَةِ وَ ..." سوره السجده (32): آيات 1 تا 14 اجمال مطالبى كه سوره مباركه سجده متضمن است‏ مقصود از قومى كه پيش از پيامبر اسلام (صلّى الله عليه وآله وسلّم)، پيامبرى به سويشان فرستاده نشده بود (ما أَتاهُمْ مِنْ نَذِيرٍ مِنْ قَبْلِكَ) استواء خداوند بر عرش كنايه از مقام تدبير موجودات بعد از خلقت آنها است‏ تحليل معناى شفاعت و اينكه جز خداوند ولى و شفيعى نيست‏ معناى ديگرى كه مفسرين براى جمله:" ما لَكُمْ مِنْ دُونِهِ مِنْ وَلِيٍّ وَ لا شَفِيعٍ" قائل شده‏اند و براى آن توجيهاتى كرده‏اند توضيح مفاد آيه:" يُدَبِّرُ الْأَمْرَ مِنَ السَّماءِ إِلَى الْأَرْضِ ثُمَّ يَعْرُجُ إِلَيْهِ فِي يَوْمٍ كانَ مِقْدارُهُ أَلْفَ سَنَةٍ مِمَّا تَعُدُّونَ" اشاره به حقيقت حسن و بيان اينكه خلقت و حسن متلازمند (أَحْسَنَ كُلَّ شَيْ‏ءٍ خَلَقَهُ) و زشتى و بدى ذاتى مخلوقات نيست‏ مراد از انسان در جمله:" وَ بَدَأَ خَلْقَ الْإِنْسانِ مِنْ طِينٍ" سخن كفار در مقام استبعاد معاد، و جواب به آن‏ بيان اينكه مرگ انسان نابودى او نيست با توضيحى راجع به تجرد نفس‏ (رواياتى در باره توفى ملك الموت و ...) بررسى آنچه در قرآن در اين باره آمده است‏ نظريات و فرضيات مختلف در اين باره، از آن جمله فرضيه تطور انواع‏ بيان عدم دلالت آياتى كه احيانا براى تاييد فرضيه تطور انواع بدانها استشهاد شده است بر صحت اين فرضيه‏ سوره السجده (32): آيات 15 تا 30 معرفى مؤمنين از نظر اوصاف و اعمال‏ بشارت به مؤمنين به پاداشى ما فوق علم و تصور همگان (فَلا تَعْلَمُ نَفْسٌ ما أُخْفِيَ لَهُمْ مِنْ قُرَّةِ أَعْيُنٍ) وجوه مختلف در باره مراد از" بلقائه" در آيه" وَ لَقَدْ آتَيْنا مُوسَى الْكِتابَ فَلا تَكُنْ فِي مِرْيَةٍ مِنْ لِقائِهِ ..." مقصود از" فتح" در آيه:" وَ يَقُولُونَ مَتى‏ هذَا الْفَتْحُ ..." رواياتى در ذيل آيه" تَتَجافى‏ جُنُوبُهُمْ عَنِ الْمَضاجِعِ" و" فَلا تَعْلَمُ نَفْسٌ ما أُخْفِيَ لَهُمْ مِنْ قُرَّةِ أَعْيُنٍ ..." چند روايت در ذيل آيه" أَ فَمَنْ كانَ مُؤْمِناً كَمَنْ كانَ فاسِقاً ..." و" لَنُذِيقَنَّهُمْ مِنَ الْعَذابِ الْأَدْنى‏ ..." سوره الأحزاب (33): آيات 1 تا 8 اشاره به زمينه نزول آيه:" يا أَيُّهَا النَّبِيُّ اتَّقِ اللَّهَ وَ لا تُطِعِ الْكافِرِينَ وَ الْمُنافِقِينَ ..." معناى جمله:" ما جَعَلَ اللَّهُ لِرَجُلٍ مِنْ قَلْبَيْنِ فِي جَوْفِهِ" و ارتباط آن با قبل و بعد الغاء رسم و سنت" ظهار" و" دعاء و تبنى- فرزند خواندگى‏ توضيح مفاد و مراد از اينكه فرمود:" النَّبِيُّ أَوْلى‏ بِالْمُؤْمِنِينَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ وَ أَزْواجُهُ أُمَّهاتُهُمْ" الغاء سنت توارث غير ارحام از يكديگر- مراد از ميثاقى كه خداوند از پيامبران گرفت‏ وجوهى كه در باره مراد از اينكه فرمود:" تا از راستى راستگويان بپرسد" گفته‏اند بيان اينكه مراد از راستى در جمله:" لِيَسْئَلَ الصَّادِقِينَ عَنْ صِدْقِهِمْ" انطباق پيمان الهى در عالم ذر با كردار و عمل در اين عالم است‏ رواياتى در باره‏شان نزول آيه:" يا أَيُّهَا النَّبِيُّ اتَّقِ اللَّهَ ..." و آيه:" ما جَعَلَ أَدْعِياءَكُمْ أَبْناءَكُمْ" چند روايت حاكى از اينكه پيامبر (صلّى الله عليه وآله وسلّم) فرمود هر كه را من مولايم على (عليه السلام) مولا است در ذيل جمله:" النَّبِيُّ أَوْلى‏ بِالْمُؤْمِنِينَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ" سوره الأحزاب (33): آيات 9 تا 27 بيان آيات مربوط به داستان جنگ احزاب (خندق) حكايت ترس و بهانه تراشى منافقان و بيمار دلان بعد از مشاهده لشكر انبوه دشمن و سخن پراكنى‏هايشان در جهت تضعيف روحيه مؤمنين‏ مقصود از اينكه فرمود:" لَقَدْ كانَ لَكُمْ فِي رَسُولِ اللَّهِ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ ..." وصف حال مؤمنين بعد از ديدن لشكريان احزاب: افزون گشتن ايمان، وفا و استوارى بر عهد و ... اشاره به اينكه بسا مى‏شود گناه مقدمه سعادت و آمرزش مى‏شود داستان اجتماع قبائل مختلف عرب براى جنگ با پيامبر (صلّى الله عليه وآله وسلّم) و وقايع جنگ احزاب: حفر خندق و ... آغاز درگيرى و به ميدان آمدن عمر و بن عبد ود و مقابله امير المؤمنين (عليه السلام) با او نيرنگى كه يكى از مؤمنان بعد از اجازه گرفتن از پيامبر (صلّى الله عليه وآله وسلّم) براى ايجاد تفرقه بين دشمنان به كار برد خاتمه جنگ احزاب و روانه شدن سپاه اسلام به سوى بنى قريظه و محاصره آنان و ... سوره الأحزاب (33): آيات 28 تا 35 بيان آيات مربوط به همسران رسول اللَّه (صلّى الله عليه وآله وسلّم) مخير بودن همسران پيامبر (صلّى الله عليه وآله وسلّم) بين جدايى از او- اگر دل به دنيا و زينت‏هاى آن بسته‏اند- يا تحمل سختى‏هاى زندگى در خانه او- اگر خدا و رسول و دار آخرت را مى‏طلبند تنها ملاك سعادت و كرامت" تقوى" است و هيچ حسب و نسب ديگرى از آن جمله همسرى پيامبر (صلّى الله عليه وآله وسلّم)- ملاك نيست‏ همسران پيامبر (صلّى الله عليه وآله وسلّم) در برابر عمل خوب و بد خود پاداش و كيفر دو برابر دارند و بايد در اطاعت خدا و رسول (صلّى الله عليه وآله وسلّم) دقت و مواظبت بيشترى داشته باشند " أَهْلَ الْبَيْتِ" و مخاطب آيه" يُرِيدُ اللَّهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَ يُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيراً" چه كسانى هستند؟ اثبات اينكه مراد از" أَهْلَ الْبَيْتِ" و مخاطب آيه تطهير، خمسه طيبه (پيغمبر، على، فاطمه، حسن و حسين عليهم السلام) هستند توضيح اينكه مفاد آيه تطهير معصوم بودن اهل بيت (عليهم السلام) از اعتقاد و عمل باطل و ملازم بودن با اعتقاد و عمل حق، به اراده تكوينى خداوند است‏ اشاره به فرق بين اسلام و ايمان و اشاره به اينكه در شريعت اسلام از نظر حرمت و كرامت بين زن و مرد فرق نيست‏ رواياتى در ذيل آيات مربوط به همسران پيامبر (صلّى الله عليه وآله وسلّم) روايات متعدد در باره نزول آيه تطهير در باره پنج تن (عليهم السلام) كه در زير كساى پيامبر (صلّى الله عليه وآله وسلّم) جمع شده بودند رواياتى در باره اينكه رسول اللَّه (صلّى الله عليه وآله وسلّم) مدتى را هر صبح به در خانه على (عليه السلام) مى‏آمد و ايشان را اهل البيت خطاب مى‏كرد و آيه تطهير را تلاوت مى‏فرمود چند روايت متضمن اينكه مقصود از اهل بيت رسول اللَّه (صلّى الله عليه وآله وسلّم) همسران آن حضرت نيستند سوره الأحزاب (33): آيات 36 تا 40 توضيح معناى آيه" وَ ما كانَ لِمُؤْمِنٍ وَ لا مُؤْمِنَةٍ إِذا قَضَى اللَّهُ وَ رَسُولُهُ أَمْراً ..." و بيان مراد از قضاى خدا و رسول (صلّى الله عليه وآله وسلّم) در اين آيه‏ توضيح آيه:" وَ إِذْ تَقُولُ لِلَّذِي أَنْعَمَ اللَّهُ عَلَيْهِ وَ أَنْعَمْتَ عَلَيْهِ ..." كه راجع به ازدواج پيامبر (صلّى الله عليه وآله وسلّم) با همسر پسر خوانده‏اش مى‏باشد. و اشاره به اشتباه مفسرين در اين باره‏ بيان اينكه جمله" وَ تَخْشَى النَّاسَ وَ اللَّهُ أَحَقُّ أَنْ تَخْشاهُ" متضمن تاييد و انتصار آن جناب است‏ اشاره به فرقى بين" خوف" و" خشيت" و اينكه خوف به انبياء (عليهم السلام) نسبت داده مى‏شود ولى خشيت از غير خدا از آنان نفى شده‏ (رواياتى پيرامون آيات مربوط به ازدواج پيامبر (صلّى الله عليه وآله وسلّم) با همسر مطلقه زيد بن حارثه) سوره الأحزاب (33): آيات 41 تا 48 معنى و مراد از ذكر و تسبيحى كه مؤمنان بدان امر شده‏اند و وجه اينكه فرمود:" سَبِّحُوهُ بُكْرَةً وَ أَصِيلًا" مقصود از درود فرستادن خدا بر بندگان كه بسيار ياد خدا مى‏كنند اشاره به معناى" شاهد" و" سراج منير" بودن پيامبر گرامى (صلّى الله عليه وآله وسلّم) رواياتى در باره فضيلت ذكر خدا در ذيل آيه:" يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اذْكُرُوا اللَّهَ ذِكْراً كَثِيراً" سوره الأحزاب (33): آيات 49 تا 62 بيان آيات مربوط به نكاح و طلاق كه بعضى مخصوص پيامبر (صلّى الله عليه وآله وسلّم) و برخى راجع به همه مسلمانان است‏ دستور به مسلمانان كه از وراى حجاب با همسران پيامبر (صلّى الله عليه وآله وسلّم) ملاقات كنند معناى اينكه خدا آزار دهندگان پيامبر (صلّى الله عليه وآله وسلّم) را در دنيا و آخرت لعنت كرده است‏ وجه اينكه آزار مؤمنين را" بهتان" و" اثم مبين" خواند تهديد منافقين و بيمار دلان و شايعه پراكنان به اخراج از شهر و مهدور ساختن خونشان، اگر از فساد دست نكشند چند روايت در باره احكام و آداب طلاق‏ رواياتى در ذيل آيات مربوط به ازدواج پيامبر (صلّى الله عليه وآله وسلّم) و احكام مربوط به همسران آن جناب (صلّى الله عليه وآله وسلّم) چند روايت در باره معناى صلوات خدا و ملائكه و مؤمنين بر پيامبر (صلّى الله عليه وآله وسلّم) و كيفيت صلوات فرستادن بر آن حضرت‏ دو روايت در ذيل آيه مربوط به حجاب زنان و در ذيل آيه متضمن تهديد منافقان و بيمار دلان و شايعه پراكنان‏ سوره الأحزاب (33): آيات 63 تا 73 وصف حال كافران در عذاب قيامت و عذر آوردنشان به اينكه ما بزرگان خود را پيروى كرديم و گمراه شديم‏ توضيحى در باره اينكه صلاح اعمال و غفران ذنوب را نتيجه و فرع بر" قول سديد" آورد احتمالات مختلف در باره مراد از امانتى كه آسمان‏ها و زمين و كوه‏ها از پذيرفتن آن سرباز زدند و انسان آن را پذيرفت و منشا انقسام او به مؤمن، مشرك و منافق شد بيان اينكه مراد از اين امانت ولايت الهى و كمال در اعتقاد و عمل حق است و مقصود از حمل انسان دارا بودن صلاحيت و استعداد مى‏باشد پاسخ به اين پرسش كه چرا خداى حكيم و عليم چنين بار سنگينى را بر انسان ظلوم و جهول بار كرد اقوال مختلف مفسرين در تفسير آيه:" إِنَّا عَرَضْنَا الْأَمانَةَ ..." و مراد از امانت و عرض آن‏ روايات و اقوالى در باره مقصود از اذيت بنى اسرائيل به موسى (عليه السلام) در ذيل آيه:" لا تَكُونُوا كَالَّذِينَ آذَوْا مُوسى‏ ..." دو روايت در باره امانتى كه خدا عرضه كرد و توضيحى در باره اينكه مقصود از آن امانت، ولايت امير المؤمنين (عليه السلام) است‏ سوره سبا مكى است و 54 آيه دارد سوره سبإ (34): آيات 1 تا 9 موضوعاتى كه در سوره مباركه سبا از آن بحث شده‏ استدلال بر بعث و جزا با استناد به عموميت ملك، و كمال علم خداى تعالى‏ استهزاى كفار پيامبر اكرم (صلّى الله عليه وآله وسلّم) را در اخبارش از معاد، و جواب به آنان و تهديدشان به عذاب و هلاكت‏ سوره سبإ (34): آيات 10 تا 21 بيان آيات مربوط به نعمت‏هايى كه خداوند به داوود و سليمان (عليه السلام) موهبت فرموده بود داستان قوم" سبا" كه متنعم بودند و كفران نمودند و هلاك و نابود گشتند پيروى از شيطان اختيارى بوده و معيارى براى تميز مؤمن به آخرت از شاك در آن است‏ (روايتى در باره مواهب خداوند به داود و سليمان (عليه السلام) و داستان قوم سبا) سوره سبإ (34): آيات 22 تا 30 ابطال الوهيت آلهه مشركين با استدلال به اينكه آنها دعاى كسى را اجابت مى‏كنند توضيح معناى اينكه فرمود:" وَ لا تَنْفَعُ الشَّفاعَةُ عِنْدَهُ إِلَّا لِمَنْ أَذِنَ لَهُ" تفسير آيه:" حَتَّى إِذا فُزِّعَ عَنْ قُلُوبِهِمْ ..." كه تذلل و خشيت ملائكه در مقابل خداوند را حكايت مى‏كند و از آن، اختلاف مراتب ملائكه استفاده مى‏شود اقوال ديگر در تفسير و بيان مراد اين آيه شريفه‏ احتجاج ديگرى عليه مشركين با پرسش از خود مشركين در باره روزى دهنده آنان‏ احتجاج ديگر: خدايان خود را به من نشان بدهيد ... معناى آيه:" وَ ما أَرْسَلْناكَ إِلَّا كَافَّةً لِلنَّاسِ ..." و تقرير برهانى كه با بيان عموميت رسالت پيامبر (صلّى الله عليه وآله وسلّم) بر توحيد و نفى آلهه و شركاء متضمن است‏ (چند روايت در ذيل آيه:" حَتَّى إِذا فُزِّعَ عَنْ قُلُوبِهِمْ ..." و آيه:" وَ ما أَرْسَلْناكَ إِلَّا كَافَّةً لِلنَّاسِ") سوره سبإ (34): آيات 31 تا 54 گفتگو و مخاصمه ضعفاى كفار با بزرگانشان، در قيامت، كه گمراهى خود را متوجه بزرگان خود كرده بزرگانشان نيز خود را تبرئه مى‏كنند دروغگويى و پنهانكارى كفار در قيامت روز كشف اسرار است، از باب ظهور ملكات رذيله و عادات بد نفسانى است‏ وجه اينكه مترفين گفتند ما عذاب نمى‏شويم و جواب به آنان با بيان اينكه كثرت مال و اولاد بدون ايمان و عمل صالح مانع از عذاب نيست‏ سؤال خداوند از ملائكه (أَ هؤُلاءِ إِيَّاكُمْ كانُوا يَعْبُدُونَ) و بيزارى جستن ملائكه از عبادت مشركين‏ مقصود از اينكه مشركين به جن ايمان داشته آنها را عبادت مى‏كرده‏اند اصرار و پا فشارى مشركين در پيروى هوى و مقاومت بدون دليل در برابر حق و موعظه پيامبر (صلّى الله عليه وآله وسلّم) آنان را به قيام للَّه‏ وصف حال مشركين در ساعت مرگ كه از سلطه خدا مفرى نداشته، ايمان دير هنگامشان سودى به حالشان نمى‏رساند رواياتى در باره انفاق و صدقه دادن‏ رواياتى در باره اينكه آيات" وَ لَوْ تَرى‏ إِذْ فَزِعُوا" ناظر بر فرو رفتن لشكر سفيانى در زمين (در زمان ظهور حضرت مهدى" عج") مى‏باشد

توضیحات
افزودن یادداشت جدید

‌صفحه‌ى 244

كه زمين در فصل بهار به خود مى‏گيرد، و گياهان از آن بيرون آمده و سبز و خرم مى‏شود، و منظور از مردن زمين، خمودى آن در فصل پاييز و زمستان است، و اينكه فرمود:" وَ كَذلِكَ تُخْرَجُونَ" معنايش اين است كه: شما هم اين چنين از قبرهايتان بيرون مى‏شويد، خداوند به احياى جديدى زنده‏تان مى‏كند، هم چنان كه همه‏ساله زمين را به احياى جديدى، بعد از مردنش زنده مى‏كند و تفسير صدر و ذيل اين آيه در آيات نظير آن گذشت.

بحث روايتى

(نقد رواياتى كه در ذيل آيه:" غُلِبَتِ الرُّومُ ..." و شرط بندى با مشركين بر سر غلبه روم نقل شده)

در الدر المنثور است كه: احمد، ترمذى- وى حديث را حسن دانسته- نسايى، ابن منذر، ابن ابى حاتم، طبرانى- در كتاب تفسير كبير-، حاكم- وى حديث را صحيح شمرده- ابن مردويه، بيهقى، (در كتاب دلائل)، ضياء از ابن عباس روايت كرده‏اند كه در باره" الم غُلِبَتِ الرُّومُ" گفت: هم" غلبت" و هم" غلبت".

بعد در توضيحش گفته كه مشركين ميل داشتند فارس به روم غلبه كند، چون فارسيان نيز مانند ايشان مشرك بودند، ولى مسلمانان دلشان مى‏خواست كه روم بر فارس غلبه كند، براى اينكه روميان اهل كتاب بودند، جريان به گوش ابى بكر رسيد، و او خدمت رسول خدا (ص) معروض داشت، رسول خدا (ص) به وى فرمود: آگاه باشيد كه ايشان به زودى غلبه مى‏كنند، ابو بكر پاسخ آن جناب را به مردم رسانيد، مشركين گفتند مدتى براى اين پيشگويى مقرر كن، اگر در اين مدت فارسيان غلبه كردند، شما فلان مقدار ... به ما بدهيد، و اگر روميان غلبه كردند ما فلان مقدار ... مى‏دهيم، ابو بكر مدت پنج سال معين كرد، و در اين مدت امپراطورى روم بر ديگرى غلبه نكرد، ابو بكر جريان را به عرض رسول خدا (ص) رسانيد، حضرت فرمود: چرا- يادم مى‏آيد فرمود- كمتر از ده سال معين نكردى، آن گاه چيزى نگذشت كه روم بر فارس غلبه كرد، و در اين باره آيه شريفه قرآن مى‏فرمايد:" الم غُلِبَتِ الرُّومُ" پس روميان هم مغلوب شدند، و هم غلبه كردند.

خداى تعالى مى‏فرمايد:" لِلَّهِ الْأَمْرُ مِنْ قَبْلُ وَ مِنْ بَعْدُ وَ يَوْمَئِذٍ يَفْرَحُ الْمُؤْمِنُونَ بِنَصْرِ اللَّهِ" سفيان گفته: شنيده‏ام كه در روز جنگ بدر روميان غلبه كردند و مسلمين خوشحال شدند «1».

(1) الدر المنثور، ج 5، ص 150.

/ 593