استشهاد براى علم خدا به اعمال بندگان به تدبير جارى در نظام شب و روز - ترجمه تفسیر المیزان جلد 16

‌صفحه‌ى 350

تُخْفُوهُ يُحاسِبْكُمْ بِهِ اللَّهُ" «1»

همين معنا را مى‏رساند.

و بنا بر اين، آيه شريفه در هر دو حال جواب از اشكال بالا مى‏شود، اما، اگر آن اشكال را هم بر اساس بسيارى منويات، و نهانى‏هاى دلها تصوير كنيم، و بگوييم خداوند چطور به حساب اين همه منويات خلايق مى‏رسد، و اشتباه نمى‏كند، آيه مذكور در پاسخ مى‏گويد:" إِنَّ اللَّهَ عَلِيمٌ بِذاتِ الصُّدُورِ- خدا داناى به منويات است".

و اگر اشكالى بر اساس اعمال و اقوال خارجى طرح شود و گفته شود كه خدا چگونه به حساب اين همه اعمال از اين همه خلايق مى‏رسد و اشتباه نمى‏كند، آن وقت آيه مورد بحث جواب آن را مى‏دهد كه خدا شنواى اقوال و بيناى اعمال است، پس اشكال و جوابى كه در آيه مورد بحث آمده نظير اشكال و جوابى است كه در آيه" قالَ فَما بالُ الْقُرُونِ الْأُولى‏ قالَ عِلْمُها عِنْدَ رَبِّي فِي كِتابٍ لا يَضِلُّ رَبِّي وَ لا يَنْسى‏" «2»

آمده، دقت بفرماييد.

بعضى «3»

از مفسرين از اعتراض مذكور جوابهاى ديگرى داده‏اند، كه تمام نيست، اگر از خوانندگان كسى بخواهد بدانها واقف شود، بايد به تفاسير مفصل مراجعه نمايد.

استشهاد براى علم خدا به اعمال بندگان به تدبير جارى در نظام شب و روز

" أَ لَمْ تَرَ أَنَّ اللَّهَ يُولِجُ اللَّيْلَ فِي النَّهارِ وَ يُولِجُ النَّهارَ فِي اللَّيْلِ وَ سَخَّرَ الشَّمْسَ وَ الْقَمَرَ كُلٌّ يَجْرِي إِلى‏ أَجَلٍ مُسَمًّى ..."

در اين آيه براى مضمون آيه قبلى، يعنى علم خدا به اعمال بندگان استشهاد شده است به تدبيرى كه در نظام شب و روز جارى است، كه گاهى اين طولانى و آن كوتاه، و گاهى اين كوتاه و آن طولانى مى‏شود، كه البته فصول سال و نيز سرزمينهاى مختلف در اين كوتاهى و بلندى شب و روز مؤثرند، اما در هر فصل و در هر منطقه نظام ثابت است.

و همچنين تدبيرى كه در آفتاب و ماه، و اختلاف طلوع و غروب آن دو جارى است، و همچنين اختلافى كه بر حسب حس در مسير و جريان آن دو است، همه اينها دليل بر تدبيرى است كه خدا در سراسر جهان دارد، چون مى‏بينيم هر يك از آفتاب و ماه نظام دقيقى دارد، كه هيچ خلل و تشويش و اضطرابى در آن نيست، و همه اينها دليل بر علم و اطلاع مدبر آنهاست، چون برقرار ساختن چنين نظامى دقيق بدون علم محال است.

(1) و اگر اظهار كنيد آنچه كه در دلهايتان هست، و يا پنهان سازيد، خدا با همان شما را محاسبه مى‏كند. سوره بقره، آيه 284.

(2) (فرعون) گفت پس كار امتهاى گذشته به كجا انجاميد؟ (موسى) گفت علم آن نزد پروردگار من است پروردگار من نه اشتباه مى‏كند و نه فراموش. سوره طه، آيه 51 و 52.

(3) روح المعانى، ج 21، ص 101.