ترجمه تفسیر المیزان جلد 16

‌صفحه‌ى 138

وجود اول، در موجوداتى تصور دارد كه دنيايى باشند، و اما موجودات آخرتى چون بهشت و دوزخ و عرش هلاكت به اين معنا را ندارند، چون از جايى به جايى منتقل نمى‏شوند.

هم چنان كه خداى تعالى در باره آنها فرموده:" ما عِنْدَكُمْ يَنْفَدُ وَ ما عِنْدَ اللَّهِ باقٍ" «1» و نيز فرموده:" وَ ما عِنْدَ اللَّهِ خَيْرٌ لِلْأَبْرارِ" «2» و نيز فرموده:" سَيُصِيبُ الَّذِينَ أَجْرَمُوا صَغارٌ عِنْدَ اللَّهِ" «3» و نظير اين آيه در باره خزائن رحمت خدا آمده كه فرموده:" وَ إِنْ مِنْ شَيْ‏ءٍ إِلَّا عِنْدَنا خَزائِنُهُ" «4»، و همچنين در باره لوح محفوظ فرموده:" وَ عِنْدَنا كِتابٌ حَفِيظٌ" «5».

و اما عرش كه به عنوان مثال ذكر كرده‏اند ما در باره آن در تفسير آيه" إِنَّ رَبَّكُمُ اللَّهُ" «6» شرحى گذرانديم، كه بايد بدانجا مراجعه شود.

ممكن هم هست بگوييم مراد از كلمه" وجه" جهتى باشد كه منسوب به خدا است، و آن ناحيه‏اى است كه خدا از آن ناحيه منظور مى‏شود، و با آن به سويش توجه مى‏كنند، مؤيد اين احتمال اين است كه استعمالش در كلام خداى تعالى بسيار است، مثل جمله" يُرِيدُونَ وَجْهَهُ" «7» و جمله" إِلَّا ابْتِغاءَ وَجْهِ رَبِّهِ الْأَعْلى‏" «8» و نظائر آن در آيات قرآنى بسيار است.

و بنا بر اين معنا، منظور از" وجه" هر چيزى خواهد بود كه تنها منسوب به خداست، آن گاه اگر كلام را به همان ظاهر عمومى‏اش باقى بگذاريم اين معنا با معناى اول منطبق مى‏شود، و از مصاديق آن، اسماء و صفات و انبياء و خلفاء و دين خدا خواهد بود.

و اگر از اطلاق آن چشم پوشيده، تنها مراد از" وجه" را دين بگيريم- هم چنان كه در بعضى روايات نيز" وجه" به آن تفسير شده و بگوييم كه منظور روايات تطبيق نبوده- در اين صورت مراد از هلاكت، فساد، و بدون اثر شدن است، آن وقت جمله مورد بحث تعليل مى‏شود براى جمله" وَ لا تَدْعُ مَعَ اللَّهِ إِلهاً آخَرَ"، و جمله ما قبلش قرينه مى‏شود براى اينكه مراد از كلمه" شى‏ء" دين و اعمال دينى است، كه آن وقت معناى جمله مورد بحث چنين مى‏شود: به غير

(1) آنچه نزد شما است نابود مى‏شود، و آنچه نزد خداست باقى مى‏ماند. سوره نحل، آيه 96.

(2) آنچه نزد خداست بهتر است براى نيكان، سوره آل عمران، آيه 198.

(3) به زودى مى‏رسد، مجرمين را ذلتى نزد خدا و عذابى شديد. سوره انعام، آيه 124.

(4) هيچ چيز نيست مگر آنكه نزد ما خزينه‏هاى آن است. سوره حجر، آيه 21.

(5) نزد ما است كتابى محفوظ. سوره ق، آيه 4.

(6) سوره اعراف، آيه 54.

(7) وجه او را مى‏خواهند. سوره انعام، آيه 52.

(8) مگر به خاطر به دست آوردن وجه پروردگار اعلايش. سوره ليل، آيه 20.