صفحه‌ى 201
هم چنان كه در آيه" فَراغَ عَلَيْهِمْ ضَرْباً بِالْيَمِينِ"، به همين معنا است، چون زدن با دست راست قوىتر است. اين وجه «1» هم با توجه به جوابى كه متبوعين دادهاند بى معنا نيست.
و جمله" قالُوا بَلْ لَمْ تَكُونُوا مُؤْمِنِينَ وَ ما كانَ لَنا عَلَيْكُمْ مِنْ سُلْطانٍ ... غاوِينَ" پاسخى است كه رؤسا و متبوعين به پيروان خود مىدهند، و خود را از بدبخت كردن آنان تبرئه مىكنند، و جرم آنان را به سوء اختيارشان مستند مىسازند.
پس اينكه گفتند:" بلكه خود شما ايمان نداشتيد" معنايش اين است كه: علت بدبختى شما ما نبوديم، بلكه خود شما ايمان نداشتيد، نه اينكه ما ايمانى را كه داشتيد از شما گرفتيم.
آن گاه اضافه مىكنند:" وَ ما كانَ لَنا عَلَيْكُمْ مِنْ سُلْطانٍ- و ما هيچ دست زورى بر شما نداشتيم" و اين در حقيقت جواب ديگرى روى فرض تسليم است، گويا مىگويند: تازه بر فرض هم كه شما ايمان داشتهايد، ما به زور ايمان شما را از شما سلب نكرديم، علاوه بر اين اصلا سلطنت و قدرتى كه سردمداران دنيا به دست مىآورند، به دست همين تابعين برايشان فراهم مىشود، پس اين خود تابعين و ملتها هستند، كه يك سلطان را بر خود مسلط مىسازند.
سپس اضافه مىكنند كه:" بَلْ كُنْتُمْ قَوْماً طاغِينَ- بلكه خودتان مردمى طاغى و سركش بوديد". و" طغيان" به معناى تجاوز از حد و مرز است. و كلمه" بل- بلكه" اعراض است از جمله قبلى كه مىگفتند:" لَمْ تَكُونُوا مُؤْمِنِينَ" گويا گفتهاند: سبب هلاكت شما صرف نداشتن ايمان نبود، تا اگر ما ايمان را از شما سلب كرديم، علت هلاكت شما بوده باشيم، بلكه علت اصلى اين بود كه شما مردمى طاغى بوديد، همان طور كه ما هم مردمى متكبر و طاغى بوديم. پس ما و شما هر دو دست به دست هم داديم و يكديگر را بدبخت نموده، راه رشد را رها كرده و راه ضلالت را پيموديم، و كلمه عذاب بر ما حتمى گشت، كلمهاى كه خدا قضاى آن را رانده و فرموده بود:" إِنَّ جَهَنَّمَ كانَتْ مِرْصاداً لِلطَّاغِينَ مَآباً" «2» و نيز فرموده بود:" فَأَمَّا مَنْ طَغى وَ آثَرَ الْحَياةَ الدُّنْيا فَإِنَّ الْجَحِيمَ هِيَ الْمَأْوى" «3».
_______________
(1) روح المعانى، ج 23، ص 89.
(2) دوزخ كمينگاهى است و محلى است براى بازگشت طاغيان. سوره نبا، آيه 21 و 22.
(3) و اما آن كس كه طغيان كند، و زندگى دنيا را بر آخرت مقدم بدارد، جهنم منزلگاه اوست.
سوره نازعات، آيه 37- 39.