مفسرين «1» كلمه" نعمة" را در اين آيه تفسير كردهاند به آنچه كه وسيله تنعم است و اين تفسير با كلمه" ترك" مناسبتر است. و كلمه" فاكهين" از ماده" فكاهة" به معناى حديث نفس گرفته شده، و شايد مراد از آن در اينجا تمتع باشد، همانطور كه مردم از فاكهه (انواع ميوهها) تمتع مىبرند. و كلمه" كذلك" به قول بعضى از مفسرين «2» به معناى" الامر كذلك- مطلب از اين قرار است" مىباشد. بعضى «3»- ديگر گفتهاند: معنايش اين است كه ما در باره هر كه بخواهيم هلاكش كنيم اين چنين عمل مىكنيم. و بعضى «4» ديگر گفتهاند: كلمه مذكور اشاره است به بيرون راندنى كه از كلام سابق استفاده مىشد، و معنايش اين است كه ما اين طور ايشان را از مصر بيرون رانديم.
ممكن هم هست كلمه" كذلك" حال باشد از مفعول كلمه" تركوا" كه حذف شده و معنايش اين است كه: بسيارى از چيزها را به حال خود ترك كردند و رفتند- و خدا داناتر است. " وَ أَوْرَثْناها قَوْماً آخَرِينَ" ضمير" ها" به مفعول" تركوا" كه گفتيم حذف شده و با جمله" من جنات" بيان شده برمىگردد، و معناى جمله روشن است.
" فَما بَكَتْ عَلَيْهِمُ السَّماءُ وَ الْأَرْضُ وَ ما كانُوا مُنْظَرِينَ"
نه آسمان به حال آنان گريه كرد و نه زمين و نه خدا مهلتشان داد. منظور از گريه كردن آسمان و زمين بر چيزى كه فوت شده كنايه از اين است كه آسمان و زمين از فوت و نابودى آن تغيير حالت نمىدهند و متاثر نمىشوند. و در آيه مورد بحث هم كنايه است از اينكه هلاكت قوم فرعون هيچ اهميتى براى خدا نداشت، چون در درگاه خدا خوار و بى مقدار بودند. و به همين جهت هلاكتشان هيچ اثرى در عالم نداشت.
و جمله" وَ ما كانُوا مُنْظَرِينَ" كنايه است از سرعت جريان قضاى الهى و قهر ربوبى در باره آنان، و اينكه هيچ مانعى جلو اين جريان را نگرفت، و هيچ چيزى چاره آن را نكرد و آن را بر طرف نساخت تا به وسيله يكى از اين امور تاخيرى در قضاى الهى رخ دهد.
(1 و 2 و 3) روح المعانى، ج 25، ص 123. (4) تفسير كشاف، ج 4، ص 276.