و در جمله" وَ مَنْ يَفْعَلْهُ مِنْكُمْ فَقَدْ ضَلَّ سَواءَ السَّبِيلِ" كلمه" ذلك" اشاره است به پنهان ساختن مودت با كفار، و به تعبير ديگر:
اشاره است به دوستى با آنان. و كلمه" سواء السبيل" از باب اضافه صفت به موصوف است، و معنايش" سبيل السواء" يعنى طريق مستقيم است. و كلمه مذكور مفعول" ضل" است البته احتمال اين نيز هست كه منصوب به حذف حرف جر باشد، و تقدير آن" فقد ضل عن سواء السبيل" بوده باشد. و منظور از كلمه" سبيل"،" سبيل اللَّه" است.
" إِنْ يَثْقَفُوكُمْ يَكُونُوا لَكُمْ أَعْداءً ..."
راغب گفته" ثقف"- به فتحه حرف اول، و سكون حرف دوم- به معناى حذاقت در ادراك و انجام چيزى است.
و اضافه كرده كه وقتى گفته مىشود:
" ثقفت كذا" معنايش اين است كه من آن را با حذاقتى كه در ديد دارم ديدم. اين معناى لغوى كلمه است، ولى به عنوان مجاز در همه ادراكها هم استعمال مىشود، هر چند كه ثقافت و حذاقتى در بين نباشد «1». و ديگران «2» كلمه مذكور را به ظفر و دستيابى معنا كردهاند، و شايد اين معنا را به كمك مناسبت مقام آيه فهميدهاند، و هر دو معنا بهم نزديكند.
زمينه اين آيه بيان اين نكته است كه پنهان كردن دوستى با كفار به منظور جلب محبت آنان، و رفع عداوتشان هيچ سودى به حالشان ندارد، و مشركين على رغم اين مودتها كه بعضى از مؤمنين اعمال مىدارند، اگر به ايشان دست يابند دشمنى خود را اعمال مىكنند، بدون اينكه دوستىهاى مؤمنين تغييرى در دشمنى آنها داده باشد.
" وَ يَبْسُطُوا إِلَيْكُمْ أَيْدِيَهُمْ وَ أَلْسِنَتَهُمْ بِالسُّوءِ وَ وَدُّوا لَوْ تَكْفُرُونَ"- اين جمله به منزله عطف تفسير است، براى جمله" يَكُونُوا لَكُمْ أَعْداءً". و" بسط أيدى بالسوء" كنايه است از كشتن و اسير كردن و ساير شكنجههايى كه يك دشمن غالب نسبت به مغلوب روا مىدارد. و" بسط زبانها به سوء" كنايه است از ناسزا و بدگويى.
و ظاهرا جمله" وَ وَدُّوا لَوْ تَكْفُرُونَ" عطف باشد بر جزاء يعنى جمله" يَكُونُوا لَكُمْ أَعْداءً"، و ماضى" ودوا" معناى مضارع را مىدهد، چون شرط و جزاء اقتضاء دارد كه ماضى مزبور به معناى مضارع باشد.
(1) مفردات راغب، ماده" ثقف". (2) روح المعانى، ج 28، ص 68.