در پاسخ مىگوييم:
قبل از اين آيات خداى تعالى چند نوبت به وسيله تحدى انكار مشركين را باطل كرده و فرموده بود:
اگر شك داريد كه اين قرآن از ناحيه خداست، و احتمال مىدهيد خود محمد كه يك فرد بشر است آن را ساخته و پرداخته باشد، شما مشركين هم بشريد، و عرب هم هستيد، يك سوره و حد اقل يك آيه به مثل آن بياوريد، پس در مقام آيه چنين بهانهاى در كار نيست، و براى اقامه حجت شهادت مؤكدتر از صرف خبر است و حتى از خبرى كه مدلل است، نيز مؤكدتر است.
" وَ اللَّهُ بِما تَعْمَلُونَ خَبِيرٌ"- اين جمله علم خداى تعالى را به ياد آنان مىآورد، علمش به دقائق اعمال آنان، مىخواهد دستور" فامنوا" را به اين وسيله تاكيد كند، و معناى آن اين است كه:
ايمان بياوريد، و در ايمان آوردن خود كوشش هم بكنيد، براى اينكه خدا به دقائق اعمالتان عالم است، هرگز از هيچ يك از آن اعمال غافل نمىماند، و او به طور قطع جزاى اعمالتان را مىدهد.
" يَوْمَ يَجْمَعُكُمْ لِيَوْمِ الْجَمْعِ ذلِكَ يَوْمُ التَّغابُنِ ..."
كلمه" يوم" ظرف است براى جمله قبلى كه مىفرمود:
" به طور قطع مبعوث مىشويد ..." و منظور از" يوم جمع" روز قيامت است كه مردم همگى جمع مىشوند، تا خداى تعالى بينشان فصل قضا كند، هم چنان كه فرمود:
" وَ نُفِخَ فِي الصُّورِ فَجَمَعْناهُمْ جَمْعاً" «1».
و مساله جمع شدن براى روز قيامت در قرآن كريم مكرر آمده، و امثال آيه زير آن را تفسير مىكند و مىفرمايد:
" إِنَّ رَبَّكَ يَقْضِي بَيْنَهُمْ يَوْمَ الْقِيامَةِ فِيما كانُوا فِيهِ يَخْتَلِفُونَ" «2» و نيز مىفرمايد:
" فَاللَّهُ يَحْكُمُ بَيْنَهُمْ يَوْمَ الْقِيامَةِ فِيما كانُوا فِيهِ يَخْتَلِفُونَ" «3» و مىفرمايد:
" إِنَّ رَبَّكَ هُوَ يَفْصِلُ بَيْنَهُمْ يَوْمَ الْقِيامَةِ فِيما كانُوا فِيهِ يَخْتَلِفُونَ" «4»، كه همه اين آيات اشاره دارند به اينكه جمع شدن مردم در قيامت به منظور فصل القضاء و داورى است.
(1) و در صور دميده مىشود و ما همه را جمع مىكنيم. سوره كهف، آيه 99. (2) پروردگارت در روز قيامت در بين آنان و آنچه مورد اختلافشان بود داورى مىكند. سوره جاثيه، آيه 17. (3) خداى تعالى در روز قيامت بين آنان در آنچه اختلاف داشتند حكم مىكند. سوره بقره، آيه 113. (4) محققا خود پروردگارت در روز قيامت بين آنان در آنچه همواره اختلاف مىكردند داورى خواهد نمود. سوره سجده، آيه 25.