40 بعضى از ايشان را روح و كلمه خود خوانده، و در سوره انعام آيه 73 كلام خود را حق خوانده و در سوره نور آيه 25 خود را حق مبين دانسته، و حق، هيچ گاه معارض و مناقض حق واقع نمى‏شود.

پس معلوم مى‏شود مراد از خطابى كه فرموده مالك آن نيستند اعتراض به حكم و رفتار او نيست، بلكه تنها همان مساله شفاعت و ساير وسائل تخلص از شر است، نظير عدل، بيع، دوستى، دعاء و درخواست، كه در جاى ديگر هم فرموده:" مِنْ قَبْلِ أَنْ يَأْتِيَ يَوْمٌ لا بَيْعٌ فِيهِ وَ لا خُلَّةٌ وَ لا شَفاعَةٌ" «1» و نيز فرموده:" وَ لا يُقْبَلُ مِنْها عَدْلٌ وَ لا تَنْفَعُها شَفاعَةٌ" «2»، و نيز فرموده:" يَوْمَ يَأْتِ لا تَكَلَّمُ نَفْسٌ إِلَّا بِإِذْنِهِ" «3».

و كوتاه سخن اينكه: ضمير فاعل در" يملكون" به تمامى حاضران در يوم الفصل بر مى‏گردد، چه ملائكه، چه روح، چه انس و چه جن، چون سياق آيه سياق حكايت از عظمت و كبريايى خداى تعالى است، و در چنين سياقى همه مشمولند نه خصوص ملائكه و روح، و نه خصوص طاغيان. علاوه بر اين ملائكه و روح قبلا نامشان به ميان نيامده بود تا ضمير به آنان برگردد، و طاغيان هم هر چند نامشان برده شده، ولى فاصله طولانى اجازه نمى‏دهد ضمير به آنان برگردد، پس ضمير به همه بر مى‏گردد، و به دليلى كه گفته شد منظور از خطاب، شفاعت و يا شبيه به آن است.

و كلمه" يوم" ظرف است براى جمله" لا يملكون".

بعضى «4» گفته‏اند: ظرف است براى جمله" لا يتكلمون" ولى با اينكه" لا يملكون" جلوتر از" يوم" واقع شده، بعيد است كه" يوم" ظرف باشد براى" يتكلمون" كه بعد از ظرف قرار گرفته.

مراد از" روح" در:" يَوْمَ يَقُومُ الرُّوحُ وَ الْمَلائِكَةُ ..."

و مراد از" روح" مخلوقى امرى است كه آيه" قُلِ الرُّوحُ مِنْ أَمْرِ رَبِّي" «5» به آن اشاره دارد.

و بعضى «6» گفته‏اند: مراد از" روح" اشراف از فرشتگان است. بعضى «7» ديگر

(1) قبل از آنكه روزى فرا رسد كه نه بيع در آن هست نه دوستى، و نه شفاعت. سوره بقره، آيه 254.

(2) روزى كه از كسى نه عوض بپذيرند و نه شفاعتى سودى به حالشان دارد. سوره بقره، آيه 123.

(3) روزى كه هيچ نفسى سخن نمى‏گويد، مگر به اذن او. سوره هود، آيه 105.

(4) تفسير كشاف، ج 4، ص 671.

(5) بگو: روح از فرمان پروردگار من است. سوره اسرى، آيه 85.

(6 و 7) روح المعانى، ج 30، ص 20.