دشوارى حساب كفار را كه تا ابد در آتشند ندارد، هر چند كه نسبت به حساب مؤمنين با تقوى دشوار است.
و نيز ممكن است گفته شود تقسيم اهل محشر به اصحاب يمين و اصحاب شمال، تقسيمى كلى نيست كه تمامى افراد و حتى مؤمنين گنهكار را هم شامل شود، هم چنان كه مىبينيم در آيه" وَ كُنْتُمْ أَزْواجاً ثَلاثَةً فَأَصْحابُ الْمَيْمَنَةِ ما أَصْحابُ الْمَيْمَنَةِ وَ أَصْحابُ الْمَشْئَمَةِ ما أَصْحابُ الْمَشْئَمَةِ وَ السَّابِقُونَ السَّابِقُونَ أُولئِكَ الْمُقَرَّبُونَ" «1» اهل محشر را سه طايفه كرده، و بنا بر اين، مثل اينكه در آيات مورد بحث طايفه سوم در سوره بقره يعنى مقربين خارج از تقسيمند، هم چنان كه از آيه" وَ آخَرُونَ مُرْجَوْنَ لِأَمْرِ اللَّهِ إِمَّا يُعَذِّبُهُمْ وَ إِمَّا يَتُوبُ عَلَيْهِمْ" «2»، نيز استفاده مىشود، مستضعفين نيز از اين تقسيم خارجند.
پس ممكن است بگوييم آيات مورد بحث كه اهل جمع را تقسيم به دو قسم اصحاب يمين و اصحاب شمال مىكند، منظورش تمامى اهل جمع نيست تا مقربين و مستضعفين و كفار و مؤمنين گنهكار را شامل شود، بلكه مىخواهد تنها اهل بهشت و مخلدين در آتش را ذكر نموده، اولى را به اصحاب يمين و دومى را به اصحاب شمال توصيف كند، چون مقام، مقام دعوت كفار است به ايمان، و دعوت گنهكاران است به تقوى، در چنين مقامى مقربين و مستضعفين اصلا مورد نظر نيستند.
نظير اين بحث در سوره مرسلات گذشت، كه اول يوم الفصل را به ميان مىآورد و سپس به حال متقين و مكذبين مىپردازد، و متعرض حال ساير طوايف نمىشود. باز نظير آنچه در سوره" نبا" و" نازعات" و" عبس" و" انفطار" و" مطففين" و غيره آمده، پس غرض در اين مقامات ذكر نمونهاى از اهل ايمان و اطاعت، و اهل كفر و تكذيب است، و از طوايف ديگر ساكت است، تا بفهماند كه سعادت در جانب تقوى، و شقاوت در جانب تمرد و طغيان است.
" فَلا أُقْسِمُ بِالشَّفَقِ" كلمه" شفق" به معناى سرخى و بالاى آن زردى و روى آن سفيدى است، كه در
(1) و شما به سه گروه تقسيم خواهيد شد نخست اصحاب ميمنه و چه اصحاب ميمنهاى؟ گروه ديگر اصحاب شومند و چه اصحاب شومى؟ و سومين گروه پيشگامان پيشگام (هستند كه) آنها مقربانند. سوره واقعه، آيه 7- 11. (2) گروهى ديگر واگذار به فرمان خدا شدهاند يا آنها را مجازات مىكند و يا توبه آنها را مىپذيرد. سوره توبه، آيه 106.