توجيه نمود.
بعضى «1» ديگر از مفسرين مفتوح بودن كلمه" أنه" در آيه مورد بحث را اينطور توجيه كردهاند كه اين آيه و همه آياتى كه كلمه" ان" در آغاز آن آمده عطف است بر جمله" أَنَّهُ اسْتَمَعَ نَفَرٌ ..."، و فساد اين توجيه بر كسى پوشيده نيست، براى اينكه در اين صورت بايد بگوييم همه آيات در مقام خبر دادن از مطالبى است كه به رسول خدا (ص) وحى شده، كه جنىها چنين و چنان گفتند:" قُلْ أُوحِيَ إِلَيَّ أَنَّهُ اسْتَمَعَ ..." به مردم بگو كه به من وحى شده كه چند نفر از جنيان به صداى تلاوت قرآن گوش دادند، و نزد قوم خود رفته گفتند كه: چنين و چنان شده و نيز به من وحى شده كه" أَنَّهُ تَعالى جَدُّ رَبِّنا" كه او پروردگار عظيم ما است، و نيز به من وحى شده كه بعضى از سفيهان ما عليه خدا حرفهاى بدى مىگفتند.
آن وقت اين سؤال پيش مىآيد كه كلمه" انه" و" انهم" و" انا" اگر جزو كلام جنيان نبوده، و قرآن آن را زياد كرده كه اين يك زيادى مخل است، و نظم كلام را بر هم مىزند، و اگر جزو كلمات خود جنيان است، كه قرآن حكايتش كرده، آن وقت مجموع" أن" و ما بعد آن كلام تامى نخواهد بود، و بايد چيزى در تقدير گرفته شود تا حكايت آن صحيح باشد، و اگر چيزى در تقدير نگيريم عطف شدنش بر جمله" أَنَّهُ اسْتَمَعَ ..." دردى را دوا نمىكند. دقت فرماييد و از اين نكته غفلت نورزيد «2».
" وَ أَنَّهُ كانَ يَقُولُ سَفِيهُنا عَلَى اللَّهِ شَطَطاً" كلمه" سفه"- به طورى كه راغب گفته- به معناى خفت نفس است، كه از كمى
(1) روح البيان، ج 10، ص 190، ط بيروت. (2) به عبارت سادهتر اينكه: اگر جنيان گفته بودند:" ما قرآنى عجيب شنيديم كه چنين و چنان بود، و خداى تعالى پروردگار عظيم ما است ...، و افراد نادان ما عليه خدا چنين و چنان گفتند"، در اين صورت چند جمله تام از جنيان حكايت شده بود، و ديگر احتياج نداشت قرآن كريم از ناحيه خودش در سر هر جمله بگويد و اينكه، و اينكه، و اينكه،" انه، انهم، انا" و اگر چنانچه خود چنين گفتهاند: ما قرآنى عجيب شنيديم كه چنين و چنان بود، و اينكه خداى تعالى پروردگار عظيم ما است، و اينكه افراد نادان ما عليه خدا چنين و چنان گفتهاند، در اين صورت تمامى اين جملهها ناقص مىبود، و يك خبرى مىخواست تا جمله را تمام كند، مثلا گفته باشند و اينكه خداى تعالى پروردگار عظيم ما است اعتقاد ما است، و اينكه نادانان ما عليه خدا حرف زشت گفتند باعث شرمندگى ما است، و اينكه ما خيال كرديم كه انس و جن عليه خدا دروغ نمىتراشند خيال خام ما است، و همچنين تا آخر سوره. مترجم.