طايفهاى از يمن، و سپس قبيله بنى حنيفه بودند، و آن گاه در همه عرب شايع گرديد.
و بعيد نيست مراد از" پناهنده شدن به جن" اين باشد كه براى رسيدن به مقاصدشان به كاهنى مراجعه نموده، از او بخواهند جن را به كمك دعوت كند، و اينكه گفتهاند «1»: رسم بوده هر گاه از اذيت و مضرت جن مىترسيدند، به مردانى از انس مراجعه مىكردند، به همين معنا برگشت مىكند.
بنا بر اين، ضمير اولى از دو ضمير در" فزادوهم" به رجالى از انس، و دومى به رجالى از جن بر مىگردد، و معناى جمله اين است كه رجال جن گناه رجال انس و طغيان و يا ذلت و ترس آنان را زيادتر كردند.
" وَ أَنَّهُمْ ظَنُّوا كَما ظَنَنْتُمْ أَنْ لَنْ يَبْعَثَ اللَّهُ أَحَداً" ضمير" انهم" به رجالى از انس بر مىگردد و خطاب در" ظننتم" متوجه قوم جنى ايشان است، و مراد از" بعث"، بعث رسول به رسالت است، كه مشركين منكر آنند. بعضى گفتهاند: مراد از بعث زنده كردن مردگان است، ولى سياق آيات معناى اول را تاييد مىكند.
و از بعضى «2» نقل شده كه گفتهاند: اين آيه و آيه قبلش اصلا جزو كلام جنىها نيست، بلكه كلام خداى تعالى است كه در وسط آيات حاكى كلام جنيان به عنوان جمله معترضه قرار گرفته، بنا بر اين نظريه، ضمير" انهم" به جنيان بر مىگردد، و خطاب در" ظننتم" به مردم است، ولى اين نظريه از سياق آيات به دور است.
" وَ أَنَّا لَمَسْنَا السَّماءَ فَوَجَدْناها مُلِئَتْ حَرَساً شَدِيداً وَ شُهُباً"" لمس سماء" به معناى نزديك شدن به آسمان به وسيله صعود بدان است، و كلمه" حرس"- به طورى كه گفتهاند «3»- اسم جمع كلمه حارس است، و به همين جهت با صفت مفرد توصيف شده، و مراد از" حرس شديد"، نگهبانان قدرتمندى است كه نمىگذارند شيطانها در آسمانها استراق سمع كنند، و به همين جهت دنبالش فرمود:" و شهبا"، كه منظور از شهابها سلاح آن نگهبانان است.
" وَ أَنَّا كُنَّا نَقْعُدُ مِنْها مَقاعِدَ لِلسَّمْعِ فَمَنْ يَسْتَمِعِ الْآنَ يَجِدْ لَهُ شِهاباً رَصَداً" از صدر اين آيه اگر منضم با آيه قبلى در نظر گرفته شود اين معنا استفاده مىشود: پر شدن آسمان از حارسان شديد اخيرا پيش آمده، و قبلا چنين نبوده، بلكه جنيان آزادانه به
(1) مجمع البيان، ج 10، ص 369. (2) تفسير فخر رازى، ج 30، ص 156. (3) تفسير قرطبى، ج 19، ص 11.