بسى مهم است و دين، بدان تأكيدى شگفت دارد. پيامبر خدا فرمود:

ما قَسَمَ اللّه‏ُ العِبادَ شَيئا أفضَلَ مِنَ العَقلِ؛ فَنَومُ العاقِلِ أفضَلُ مِن سَهَرِ الجاهِلِ، وإقامَةُ العاقِلِ أفضَلُ مِن شُخوصِ الجاهِلِ. ¹ خداوند براى بندگانش چيزى بهتر از خِرد، تقسيم نكرده است. خواب خردمند، بهتر از بيدارخوابىِ نادان است و باز ايستادن خردمند از جنگ، بهتر از جنگيدن نادان است.

بدين‏سان، كردارهاى بدون خِرد و تلاش‏هاى از روى جهل و حماقت، وزنى و ارجى‏نخواهند داشت. خوارج در سبُكْ‏عقلى و جهالت بدان‏گونه بودند كه با آن‏همه شب زنده‏دارى‏ها و عبادت‏ها، به دنبال استوارسازىِ بنيادهاى عقيدتى خود نبودند.

شگفتا كه آنان با آن همه رزم‏آورى در ميدان‏هاى نبرد و عبادت‏هاى طولانى و تحمّل رنج در راه عبادت، هرگز به باورى استوار دست نيافتند و آن همه پايبندى به ظواهر شريعت در عقايد آنها نقش تكاملى بازى نكرد. چنين است كه چون امير مؤمنان شنيد كه يكى از خوارجْ شب‏ها را به نماز و تلاوت قرآن مشغول است، فرمود:

نُومٌ عَلى يَقينٍ خيرٌ مِن صَلاةٍ عَلى شَكٍّ. ² خواب در حال يقين، بهتر است از نماز در حال ترديد.

ژرفاى جهالت خوارج

جهالت خوارج، بسى شگفت است. آنان حتّى تا فرجام نبردى كه به راه انداخته بودند و بر سر آن جان باختند، در ترديد به سر مى‏بردند؛ امّا از لجاجت دست برنمى‏داشتند. اين نكته در تحليل شخصيت خوارج، مهم است. يعنى اينان به رغم

1 - الكافى: 1/12/11، المحاسن: 1/308/609.

2 -  نهج البلاغة: حكمت 97، غرر الحكم: 9958، عيون الحكم والمواعظ: 497 / 9163. نيز، ر. ك: ص 315 (ريشه‏هاى تعمّق).