ساير كشورها يا تحت الحمايه آنها بودند يا باج گزار آنها . ايرانيان آنروز چه از نظر سرباز و اسلحه و وسائل جنگي و چه از نظر كثرت جمعيت ، و چه از نظر آذوقه و تجهيزات و امكانات ديگر ، برتري فوق العاده اي نسبت به مسلمانان داشتند .
اعراب مسلمان حتي با فنون جنگي آنروز در سطحي كه ايرانيان و روميان آشنا بودند ، آشنا نبودند اعراب فنون جنگي را به طور كامل نمي دانستند لهذا احدي در آن زمان نمي توانست آن شكست عظيم ايران را به دست اعراب مسلمان پيش بيني كند . در اينجا ممكن است گفته شود كه علت پيروزي مسلمانان شور ايماني و هدفهاي روشن و ايمان و اعتقاد آنها به رسالت تاريخي شان و اطمينان كامل به پيروزي و بالاخره ايمان و اعتقاد محكم آنان نسبت به خدا و روز جزا بود .
البته در اينكه اين حقيقت در اين پيروزي خيلي دخيل بوده است حرفي نيست ، فداكاريها و جانبازيهاي آنان و سخناني كه از آنان در آن اوقات باقي مانده نشان مي دهد كه ايمان آنان به خدا و قيامت و صدق رسالت نبي اكرم و رسالت تاريخي خودشان كامل بوده است ، معتقد بوده اند جز خدا را نبايد پرستش كرد و مللي را كه غير خدا را به هر شكل و هر صورت پرستش مي كنند بايد نجات داد ، براي خود رسالتي قائل بوده اند كه توحيد الهي و عدل اجتماعي را برقرار كنند ، طبقات مظلوم را از چنگ طبقات ستمگر رها سازند . سخناني كه در مواقع مختلف در مقام تشريح هدفهاي خود گفته اند نشان مي دهد كه صد در صد آگاهانه گام بر مي داشته اند و هدف مشخص و معيني داشته اند و واقعا به تمام معني نهضتي را رهبري مي كرده اند ، واقعا آنچنان بوده اند كه علي عليه السلام توصيف مي كند : " و حملوا بصائرهم علي اسيافهم " ( 1 ) همانا بينشهاي روشن خويش را بر دوش شمشيرهاي خويش حمل مي كردند . اما جيره خواران استعمار ناجوانمردانه نهضت اسلامي را در رديف حمله اسكندر و مغول قرار مي دهند . اينها همه درست ، ولي تنها قدرت روحي و ايماني آنان كافي نبود كه چنين فتوحاتي نصيب آنها بشود ، هر چه باشد محال است جمعيت كمي آن هم با آن شرايطي كه گفتيم بتواند با حكومتي همچون حكومت ساساني مقابله كند و آن را به كلي محو و نابود سازد ( 2 ) . جمعيت آنروز ايران را در حدود 140 ميليون تخمين زده اند ( 3 ) كه گروه بي شماري از آنان سرباز بودند و حال آنكه تمام سربازان اسلام در جنگ ايران و روم به شصت هزار نفر نمي رسيدند و وضع طوري بود كه اگر مثلا ايرانيان عقب
2. همان طور كه اصحاب حضرت امام حسين ( ع ) با آن همه ايمانشان در مدت قليلي به دست سپاهيان يزيد كشته شدند . همين اعراب مسلمان در اروپا پيشروي كردند ، اما پس از آنكه مقاومت شديدي در برابرشان شد خواه ناخواه فتوحاتشان در اروپا متوقف گشت پس معلوم مي شود يكي از علل پيروزي مسلمانان اين بود كه مقاومت شديد و جدي در برابر آنها نمي شد ، بلكه در اثر نابسامانيهاي داخلي كشورهاي فتح شده مقدمشان گرامي داشته مي شد .
3. اين تخمين از سعيد نفيسي است در كتاب تاريخ اجتماعي ايران .