در طبقه بعد كتابي كه از شيعه باقي مانده و طبقه به طبقه روايت شده است " صحيفه سجاديه " است ، وفات امام سجاد در اواخر قرن اول است و اين اثر جاويد كه به نام زبور آل محمد معروف شده است از نيمه دوم قرن اول به صورت مكتوب دست به دست نقل و روايت شده است . نيمه اول قرن دوم يعني زمان امام باقر و امام صادق عليهماالسلام كه تا حدودي براي شيعه آزادي بوده است s دوره اوج نقل و روايت و ضبط و كتاب حديث است نام چهار هزار نفر برده مي شود كه از محضر امام صادق استفاده كرده اند اصحاب امام صادق و امام كاظم عليهماالسلام چهارصد كتاب حديثي تأليف كرده اند كه به " اصول اربعماه " معروف است ، مؤلفان اين كتابها از مليتهاي مختلفند . در دوره بعد ، يعني اواخر قرن سوم و اوائل قرن چهارم ، تأليف جوامع حديث رائج شد . كتب حديثي كه امروز در ميان شيعه و سني موجود است همان جوامع است و در اين دوره است كه ايرانيان نبوغ خود و هم اخلاص و صميميت خود را نسبت به اسلام در اين زمينه نشان داده اند . بديهي است كه ما نمي توانيم همه ايرانياني كه در طبقات مختلف اهل حديث بوده اند ياد كنيم . زيرا اين كار به تنهائي مستلزم تأليف چند جلد كتاب است ، در اينجا معروفترين و معتبرترين كتب حديث شيعه و سني را نام مي بريم تا معلوم گردد اكثريت قريب به اتفاق نويسندگان جوامع حديث شيعه و سني ايراني بوده اند . بحث خود را از جوامع حديث شيعه آغاز مي كنيم . 1 - كافي - تأليف ثقةالاسلام ، شيخ المحدثين ، ابوجعفر محمدبن يعقوب كليني رازي . اين مرد بزرگ از يك ده به نام " كلين " از دهات نزديك شهر ري در اطراف تهران است ، خاندان وي در آن ده از محدثان شيعه بوده اند ، پدرش يعقوب و دائيش علان در همين ده زندگي مي كردند كليني از كودكي حديث آموخت .
2 - من لايحضره الفقيه تأليف رئيس المحدثين ابوجعفر محمدبن علي بن بابويه قمي معروف به صدوق ، خودش و پدرش از بزرگان طراز اول علماء شيعه اند و خاندان صدوق يك خاندان معروف است در شيعه . صدوق در حدود سيصد تأليف و تصنيف داشته است .
نام " من لايحضره الفقيه " را كه به معني " خودآموز فقه " است از كتاب " من لايحضره الطبيب " محمدبن زكرياي رازي اقتباس كرده است كه به معني " خودآموز طب " است . كتاب من لايحضره الفقيه مشتمل بر پنج هزار و نهصد و بيست حديث است . شيخ صدوق نيز رحله حديثي داشته است . در جواني به بغداد مسافرت كرد . مشايخ بزرگ از محضرش استفاده مي كردند و با اعجاب و تحسين به وي مي نگريستند شيخ صدوق براي ملاقات با ساير رجال حديث كه در خراسان مي زيسته اند به شهرهاي نيشابور ، طوس ، سرخس ، مرو ، بخارا ، فرغانه مسافرت كرد .
در مقدمه من لايحضره الفقيه به اين مسافرت اشاره مي كند . وفات شيخ صدوق در 381 واقع شد و در نزديكي حضرت عبدالعظيم در محلي كه هم اكنون به نام خودش معروف است دفن شد .
3 - تهذيب الاحكام ، تأليف شيخ الطائفه ابوجعفر محمدبن الحسن الطوسي قبلا در عداد مفسرين ذكري از اين نابغه عظيم شد . اين مرد در اكثر علوم اسلامي مانند ادبيات . كلام ، تفسير ، فقه ، حديث ، رجال ، متبحر و در درجه اول بوده است . اول كسي است كه فقه را با تأليف كتاب مبسوط وارد مرحله جديدي كرد . شيخ طوسي تعداد سيزده هزار و پانصد و نود حديث در كتاب تهذيب الاحكام كه همه در فروع است گرد آورده است .
4 - استبصار . اين كتاب نيز تأليف شيخ الطائفه ابوجعفر طوسي است . اين كتاب مشتمل بر پنجهزار و پانصد و يازده حديث است . شيخ طوسي در سال 460 درگذشته است . چهار كتاب نامبرده در شيعه به نام " كتب اربعه " معروف است و معتبرترين كتب حديث شيعه به شمار مي رود مولفين اين كتب كه هر سه نام محمد دارند و كنيه هرسه شان ابوجعفر است به محمدين ثلثه متقدم معروفند . پس از اين چهار كتاب سه جامع حديثي ديگر در شيعه هست كه معروفترين جوامع است :
1 - بحارالانوار تاليف شيخ الاسلام ، علامة المحدثين محمدباقربن محمدتقي مجلسي . اين كتاب جامعترين كتب حديث است ، آنچه در ساير كتب حديث به طور متفرق موجود بوده در اين كتاب يكجا جمع آمده است . هدف مؤلف بيشتر جلوگيري از تلف شدن كتب حديث بوده است .
لهذا صحيح و سقيم يكجا ذكر شده است . مجلسي در سال 1111 درگذشته است .
2 - وافي ، تأليف حكيم و عارف و محدث مشهور محمدبن المرتضي معروف به ملامحسن فيض كاشاني . اين كتاب جامع كتب اربعه با حذف مكررات است مرحوم فيض در حدود دويست تاليف در رشته هاي مختلف دارد ، وفات وي همچنانكه قبلا گفته شد در سال 1191 واقع شده است .
3 - وسائل الشيعه . تأليف محدث متبحر محمدبن الحسن الشامي معروف به شيخ حر عاملي . در اين كتاب جنبه مراجعه فقهي بيشتر رعايت شده است . سعي شده است ترتيب و تكثير ابواب متناسب با مسائلي باشد كه در فقه عنوان مي شود ، و لهذا احاديث را قطعه قطعه كرده و هر قطعه را در محل مربوط به خود آورده است . شيخ حرعاملي معاصر مجلسي است . اين دو محدث بزرگ از يكديگر روايت مي كنند وفات شيخ حر در سال 1104 در مشهد مقدس واقع شده است و قبرش هم اكنون در صحن شمالي حضرت رضا عليه السلام معروف است .
نويسندگان اين سه كتاب كه آنها نيز مانند پيشينيان خودنام محمد دارند به محمدين ثلثه متأخر معروفند . از اين هفت جامع كه بگذريم به چند جامع ديگر برميخوريم كه با ارزش و واجد اهميتند ، از قبيل عوالم عبدالله بن نورالله بحريني ، و جامع الاحكام سيد عبدالله شبر و مستدرك الوسائل مرحوم حاج ميرزا حسين نوري . كتاب اخير ، مخصوصا ، كه كمتر از يك قرن از تأليف آن مي گذرد جاي شايسته اي براي خود باز كرده است . همچنانكه معلوم گشت از شش نفر محدث بزرگ شيعه پنجنفر ايراني و يك نفر جبل عاملي ( شامي ) است و از سه نفر محدث ديگر نيز يكي ايراني است . اما احاديث اهل تسنن : در ميان اهل تسنن اول كسي كه تدوين حديث كرد عبدالملك بن جريح است كه در قرن دوم مي زيسته است .
عبدالملك بن جريح عرب نيست و ظاهرا ايراني نيز نيست . اين مرد در سال 144 درگذشته است . اولين جامع حديثي اهل تسنن موطا مالك بن انس است كه الان موجود است . مالك ، عرب و عرب نژاد است و يكي از امامهاي چهارگانه اهل تسنن است .
در ميان كتب حديث اهل تسنن شش كتاب است كه به صحاح سته معروف است ما براي اينكه معياري از شركت ايرانيان مسلمانان در تدوين كتب حديث اهل تسنن به دست داده باشيم همان كتابها را با مؤلفين آنها معرفي مي كنيم .
1 - صحيح بخاري ، تأليف محمدبن اسماعيل بخاري . اين كتاب معتبرترين كتاب حديث در ميان اهل تسنن به شمار مي رود ، بخاري در مدت 16 سال اين كتاب را تأليف كرده است . بنابر نقل ابن خلكان در " وفيات الاعيان " ( 1 ) و محدث قمي درالكني والالقاب ، بخاري گفته است هيچ حديثي را وارد كتابم نكردم مگر آنكه قبلا غسل كردم و دو ركعت نماز به جا آوردم . درباره حافظه نيرومند بخاري سخناني گفته شده است .
بخاري اصلا اهل بخارا است و در طلب حديث به شهرهاي خراسان و عراق عجم ، و عراق عرب ، و حجاز و شام و مصر سفر كرده است و عاقبت به بغداد آمده و مورد توجه اهل فضل قرار گرفته است . وفات وي در سال 256 در يكي از قراء سمرقند به نام " خرتنگ " واقع شده است .
2 - صحيح مسلم . مؤلف اين كتاب مسلم بن حجاج نيشابوري است ، پس از صحيح بخاري معتبرترين كتاب حديث در نزد اهل تسنن ، صحيح مسلم است . برخي آن را بر صحيح بخاري ترجيح مي دهند مسلم به عراق و حجاز و مصر و شام در طلب حديث مسافرت كرد و مدتي در نيشابور ملازم بخاري بوده است . مسلم در سال 261 در نصرآباد نيشابور درگذشته است .
3 - سنن ابوداود . مؤلف اين كتاب سليمان بن اشعث معروف به ابوداود سجستاني است ، اهل سيستان است ، او نيز به شهرهاي مختلف براي اخذ حديث مسافرت كرده و معاصر احمدبن حنبل بوده است .
ابوداود ظاهرا يك ايراني عرب نژاد است . وفاتش در سال 275 واقع شده است .
4 - جامع ترمذي ، نويسنده كتاب محمد بن عيسي ترمذي ، از شاگردان بخاري است درسال 279 در گذشته است ترمذ كه موطن ترمذي است از بلاد ماوراءالنهر است .
1. جلد 3 صفحه . 330