كتاب«من لا يحضره الفقيه»تأليف شيخ محمد بن على بن حسين بن موسى بن بابويه قمىـدر گذشته به سال 381 ه.قـاست. علامه حلى درباره وى چنين گفته است:«شيخ و فقيه ما و زعيم مذهب شيعه در خراسان كه مردى كهنسال بود و همه مشايخ شيعه از او پيروى مى كردند،به سال 355 ه.ق وارد بغداد شد.او از فقيهان عاليقدر،حافظان حديث،عالمان علم رجال و راويان اخبار به شمار مى رفت كه در حفظ حديث و كثرت دانش ميان اهالى قم بى نظير بود.وى در حدود سيصد تأليف داشته و به سال 381 ه.ق در شهر رى در گذشته است.
علامه سيد بحر العلوم درباره او نيز گفته است:
«محمد بن على بن حسين بن موسى بن بابويه قمى يكى از شخصيتهاى بزرگ شيعه و ركنى از اركان شريعت اسلام و سرآمد محدثان بود كه در روايت حديث از امامان راستينـدرود بر آنانـصداقت داشت.او از بركت دعاى امامـزمانـدرود بروىـديده به جهان گشود و بدان جهت به درجاتى عالى از فضل و كرامت نائل آمد و امام در توقيعى كه از ناحيه مقدسش صادر شده بود،وى را چنين توصيف كرده است:
«صدوق فقيهى بزرگوار است كه خداوند مردم را به وسيله او بهره مند مى گرداند».
پاره اى از تأليفات شيخ صدوق عبارتند از:
1ـكتاب«علل الشرايع».
2ـكتاب«عيون اخبار الرضا».ـكتاب«الامالى».
4ـكتاب«الخصال».
5ـكتاب«ثواب الاعمال».
6ـكتاب«من لا يحضره الفقيه».
علامه سيد بحر العلوم به توصيف كتاب«من لا يحضره الفقيه»پرداخته و چنين گفته است:
«اين كتاب يكى از كتابهايى است كه در شهرت و اعتبار به روشنايى روز مى ماند.
محدث نورى نيز درباره كتاب مذكور گفته است:
«بسيارى از علماء،احاديث موجود در كتاب«منـلا يحضره الفقيه»را از چند نظر بر احاديث مذكور در سه كتاب ديگر از كتابهاى چهارگانه ترجيح داده اند،چه آنان اعتقاد داشتند كه شيخ صدوق احاديث بسيارى را حفظ بوده و آنها را نيك ضبط كرده و در روايت تأمل روا داشته است و نيز كتاب خود را پس از كتاب«الكافى»تأليف نموده و صحت احاديثى را كه در كتاب آورده،تضمين كرده است،و نه تنها مانند ديگر مؤلفان قصد گردآورى همه احاديث روايت شده را نداشته،بلكه به ثبت احاديث پرداخته است كه بدانها فتوى داده و بر صحت آنها حكم كرده است و با اعتقادى راسخ آنها را حجت ميان خود و خدا مى دانسته است».
وى نام كتاب«من لا يحضره الفقيه»را از كتاب«منـلا يحضره الطبيب»تأليف محمد بن زكرياى رازى اقتباس كرده است.
شيخ صدوق اين كتاب را در چهار مجلد تأليف نمود و محدث بحرانى احاديث مذكور در چهار مجلد را شماره كرده و مجموع آنها را 5963 حديث در 446 باب به ترتيب زير ذكر نموده است:
3913 حديث مسند.
2050 حديث مرسل.
نسخه هاى خطى اين كتاب فراوان است كه يكى از آنها نسخه مورخ سال 681 ه.ق در كتابخانه منچستر است،همچنانكه در صفحه 298 فهرست كتابهاى خطى آن كتابخانه به سال 1934 م چاپ شده،آمده است.
البته من هنوز بدان نسخه خطى دست نيافته ام.
همچنين كتاب فوق الذكر چندين بار به چاپ رسيده است،از جمله:
الفـدر لكهنوى هند به سال 1300 ه.ق.
بـدر تبريز به سال 1322 ه.ق.
جـدر تهران به سال 1372 ه.ق.
دـدر نجف اشرف به سال 1377 ه.ق.
سيد حسن خراسان شرح حال مبسوطى از شيخ صدوق نگاشته كه به عنوان مقدمه جلد اول كتاب«من لا يحضرهـالفقيه»در سال 1377 ه.ق به زيور طبع آراسته شده است.
كتاب«تهذيب الاحكام»تأليف شيخ الطائفة ابو جعفر محمد بن حسن طوسىـدر گذشته به سال 460 ه.قـاست.
علامه حلى درباره وى گفته است:
«شيخ الطائفه و زعيم و پيشواى شيعه دانشمندى عاليقدر و بلند مرتبت و مورد اعتماد و راستگو بوده كه در علم اخبار،رجال،فقه،اصول،كلام،ادب و جميع فضائل انسانى سر آمد روزگار خويش به شمار مى رفته است.وى در همه فنون اسلامى دست به تأليف زده و به تهذيب عقايد و اصول و فروع پرداخته و از جهت علمى و عملى جامع كمالات نفسانى بوده است».
شيخ الطائفه در ماه رمضان سال 385 ه.ق به دنيا آمد و به سال 408 ه.ق به بغداد رفت و خليفه عباسى عبد الله بن قادر،ملقب به«القائم بامر الله»كرسى علم كلام را دراختيار وى نهاد.سپس شيخ در سال 448 ه.ق به نجف اشرف هجرت كرد و فعاليت علمى را در آنجا از نو زنده كرد و رونق بخشيد و از آن پس نجف به صورت حوزه علميه بزرگ شيعه در آمد كه تا به امروز همچنان پابرجاست.
شيخ طوسىـخدايش رحمت كنادـهمچنان در نجف بود تا در شب 22 محرم سال 460 ه.ق چشم از جهان فرو بست و در آن ايام تعداد شاگردان شيعى وى به سيصد تن مى رسيد و تعداد شاگردان سنى مذهبش نيز بسيار بود.