علومى كه تحصيل آن واجب است

در كتاب محجه البيضأ مرحوم فيض(ره) نقل مى كند كه علما در بيان مراد از «العلم» در رواياتى كه فرموده اند: «طَلَبُ الْعِلْمِ فَريضَه» حدود بيست قول نقل كرده اند كه هر كدام با توجه به رشته تخصصى خودشان و آنچه در نظرشان مهم مى آمده روايت را معنا كرده اند كه بعضى از آن اقوال را در زير بيان مى داريم:

.1 علمايى كه با علم كلام يعنى علم اصول عقايد سروكار دارند فرموده اند: مراد، علم كلام است؛ زيرا به وسيله اين علم انسان مى تواند مباحث اصول دين را درك كند.

.2 علماى اخلاق فرموده اند: مراد، علمِ اخلاق است كه انسان به وسيله آن مى تواند بفهمد منجيات و مهلكات كدام است.

.3 فقها و علماى فقه فرموده اند: مراد، علمِ احكام است كه لازم است هر كس يا مجتهد باشد يا از مجتهدى براى دانستن احكام تقليد نمايد كه علم به حلال و حرام خداوند پيدا كند.

.4 مفسرين گفته اند: مراد، علمِ تفسير است؛ زيرا به واسطه علم تفسير، انسان به كتاب خداوند علم پيدا مى كند.

.5 محدّثين گفته اند: مراد، علمِ حديث است؛ زيرا همه چيز حتّى قرآن هم با روايات تبيين مى گردد.

.6 علماى عرفان گفته اند: مراد، علمِ سير و سلوك و مقامات نفس است.

... .7.(1)

روشن است كه مقصود پيامبر اكرم(ص) و اولياى دين(ع) هيچ كدام از اين علوم به صورت انحصار نيست و حتى به بيست مورد هم محدود نمودن وجهى ندارد و اگر مراد انحصار بود مى بايست در روايات بيان گردد و بعضى از رواياتى كه در تبيين آن وارد شده مصاديق متعدّدى را بيان نموده است به طور مثال:

قالَ عَلِىّ(ع) : اُطْلُبُوالْعِلْمِ وَلَوْ بِالصّينِ، وَ هُوَ عِلْمُ مَعْرِفَه النّفْسِ، وَ فيهِ مَعْرِفَه الرّبّ عَزّوَجَلّ.(2)

حضرت على(ع) فرمود: دنبال فراگيرى علم و دانش باشيد اگرچه (ناچار شويد) به كشور چين برويد و آن علم (علمِ) خودشناسى است كه در آن، علمِ خداشناسى وجود دارد.

قالَ النّبِىّ(ص) : مَنْ عَرَفَ نَفْسَهُ فَقَدْ عَرَفَ رَبَّهُ ثُمّ عَلَيْكَ مِنَ الْعِلْمِ بِما لا يَصِحُ الْعَمَلُ اِلاّ بِهِ وَ هُوَ الاًِّخْلاصُ.(3)

پيامبر اكرم(ص) فرمود: هر كس خودش را بشناسد پس به تحقيق خدا را شناخته است سپس بر تو لازم است كه چيزى را فراگيرى كه اگر آن را نداشته باشى اعمالت صحيح نخواهد بود و آن اخلاص است.

قالَ النّبِىّ(ص): طَلَبُ الْعِلْمِ فِريضِه عَلى كُلّ مُسْلِمٍ وَ مُسْلِمَه اَىْ عِلْمُ التّقْوى وَ الْيَقينِ.(4)

پيامبر اكرم(ص) فرمود: تحصيل علم و دانش بر هر مرد و زنِ مسلمان واجب است (سپس علم را معنا كرده و فرمود:) علم تقوا و يقين مراد است.

يك نكته

علومى كه به عنوان فريضه و واجب بيان شده است بعضى از آنها واجب عينى است كه بر تمامى مكلّفين واجب است و بعضى واجب كفايى است كه ابتدا برهمه واجب است ولى اگر عدّه اى به اندازه كفايت اقدام كردند، از بقيّه ساقط مى شود، و آنها مأجورند. واگر هيچ كس اقدام نكرد، همه افرادِ مكلّف مسؤول خواهند بود؛ مانند تخصّص در امر دين (فقيه شدن) و تمامى علومى كه جامعه اسلامى نيازمند به آن است (مانند طب، رياضيات،شغل هاى اجتماعى و...) و بعضى از علما فرموده اند: واجب كفايى برتر از واجب عينى است؛ زيرا شخص با انجام واجب عينى خودش را از آتش نجات مى دهد، ولى با انجام واجب كفايى هم خودش و هم ديگران را نجات مى دهد.(5)

سؤال: آيا تحصيل علم، واجب عينى است يا واجب كفايى يا مستحب؟

جواب: نسبت به معارف و احكام مورد ابتلاى دينى، واجب عينى و نسبت به ساير احكام و همچنين علومى كه بقاى نظام جامعه اسلامى نياز به آن دارد واجب كفايى است و در غير اين موارد اگر علوم مفيدى است مستحب است.(6)

1 - محجّه البيضأ، ج 1، ص 43؛ ده گفتار شهيد مطهرى، ص 141.

2 - بحار الانوار، ج 2، ص 32.

3 - بحار الانوار، ج 2، ص 32.

4 - بحار الانوار، ج 2، ص 32.

5 - منيه المريد، شهيد ثانى، فى مراتب احكام العلم، ص 381.

6 - استفائات جديد حضرت آيه الله مكارم، ج 1، ص 527، سؤال 1735.