اين مطلب بر پندار عقول عشره و مانند آن نيست؛ گرچه حكمت مشاء نيز آن را از مسائل جزمي فلسفه خود به حساب نياورده و فقط در حد احتمال ياد كرده است، بلكه استواري مطلب مزبور بر اساس تشكيك وجود يا ظهور است، كه حكمت متعاليه آن را مي‏فهمد يا عرفان آن را مي‏بيند.

درجات عبادت

عبادت درجات فراواني دارد كه برخي از آنها هدف متوسط عابدان و برخي ديگر هدف نهايي متعبدان است و چون عمل محدود است و شهود نامحدود، عبادتهاي عملي هدفهاي محدود و عبادتهاي شهودي هدفهاي نامحدود است.

سرّ محدود بودن عبادتهاي عملي اين است كه، اولاً قلمرو تكليف با انتقال از دنيا به آخرت تمام شده ولي منطقه شهود همچنان ادامه دارد. ثانياً، تكاملهاي عملي كه با فعل اختياري انسان حاصل مي‏شود، در قيامت نيست؛ ليكن تكاملهاي علمي كه با افاضه خداي سبحان حاصل مي‏گردد، همواره ميسور است. ثالثاً، بسياري از پرده‏هاي غيب پس از مرگ برطرف مي‏گردد تا آنچه ناديدني بود، مشهود شود. از اين‏رو قرآن كريم هدفِ آفرينشِ جهان خلقت را آگاه شدن انسان به قدرت و علم بيكران خداوند مي‏داند: (الله الّذي خلق سبع سموات ومن الأرض مثلهنّ يتنزّل الأمر بينهنّ لتعلموا أنّ الله علي كلّ شي‏ءٍ قدير و أنّ الله قد أحاط بكلّ شي‏ءٍ علماً)[1].

گرچه علم حصولي و يقين استدلالي در حدّ خود كمالي علمي به شمار آمده، هدف قرار مي‏گيرد، ليكن نسبت به علم حضوري و يقين شهودي، وسيله محسوب مي‏شود: (كلاّ لو تعلمون علم اليقين* لترونّ الجحيم* ثمّ لترونّها عين اليقين)[2]؛ يعني با علم‏اليقين مي‏توان به عين‏اليقين رسيد.

[1] ـ سوره طلاق، آيه 12.

[2] ـ سوره تكاثر، آيات 7 ـ 5.