درجه وجودي هر امتثالكنندهاي علت تعيينكننده مقدار معرفت و اندازه همّت اوست؛ چنانكه مرتبه معرفت و درجه همّت هر كسي علامت دلالتكنندهاي نسبت بهدرجه وجودي اوست. وجود چيزي اگر تامّ يا مكتفي يا ناقص بود معرفت او نسبت بهخداوندي كه فوقهمه است و همت او براي نيل بهلقاي آن فوقهمه، تامّ يا مكتفي يا ناقص خواهد بود؛ چنانكه اگر خداوند بخواهد عارف خود بوده و عاشق و مشتاق خويش باشد، چنانكه هست، عرفان و عشق او نسبت بهخود فوقهمه است.
حاجيان و معتمران گرچه طبق حديث تثليث معروف[1]، از سهگروه بيرون نيستند؛ زيرا عبادت آنها در چهره حج و عمره يا از سنخ پرستش بردگان، يا از قبيل تعبّد سوداگران و يا از نوع عبادت آزادگان است، ليكن براي هر يك از اين سه وصف، يعني خوف و شوق و حريّت، مراتبي است؛ با آنكه عاليترين پرستش اَحْراري، تعبّدي است كه انسان كامل با طي مراحل قربنوافل و قربفرايض[2]، به كَوْنِجامع حَضَراتِ خَمْس باريافته، مظهر اسم اعظم در تدبير ماسويالله به اذن الله گردد.
آنچه در هاضمه اين رساله ميگنجد اشارتي از دور به برخي از انگيزههاي امتثال عبادي است تا حاجي يا معتمر خود را ارزيابي كرده، با تدرّج در اين مراحل سعي كند تا از تقصير برهد و بهصفاي مقام برين باريابد و در سَفْح جَبَلمروه نمانَد و به اوج مروّت نائل آيد. به هرتقدير، برخي، انگيزه عبادي آنها راجع بهخصوص گذشته است؛ يعني براي دفع يا رفع خطر، يا جذب منفعت و شكر نعمت در سابق است. بعضي هدف پرستش آنان راجع به خصوص آينده و در جهت دفع خطر يا جلب نفع نسبت به آتي است؛ حتي به لحاظ قيامت كه ميكوشد از دوزخِ خداي بازِخِ شامخْ برهد يا به بهشتِ برين او واصل گردد.
[1] ـ كافي، ج 2، ص 84. [2] ـ همان، ص 352.