3 ـ 3 ـ عثمان بن حنيف
او از صحابه پيامبر(صلى الله عليه وآله) و ياران على(عليه السلام) است كه از طرف آن امام به حكومت بصره گمارده شد. سپاهيان جمل پس از گرفتن بصره او را تحقير و آزار، و سپس رها كردند. او در كوفه ساكن شد و زمان معاويه از دنيا رفت.
4 ـ 3 ـ عبيدالله بن ابى رافع
عبيدالله بن ابى رافع از ياران امام على(عليه السلام)، كاتب او و از رجال برجسته و اديب عصر خود بود. او را نخستين كسى مى دانند كه به سيره نويسى در تاريخ اسلام رو آورد، اگرچه كتابى از وى در اين باره برجاى نمانده است.
5 ـ 3 ـ خبّاب بن الارت
خبّاب صحابه خاص رسول اكرم(صلى الله عليه وآله) بود و در جنگ هاى صدر اسلام حضور داشت. در جنگ جمل، صفين و نهروان در ركاب امام على(عليه السلام) جنگيد. او در 37 ق در كوفه از دنيا رفت و على(عليه السلام) برجنازه اش نماز خواند.
6 ـ 3 ـ رشيد هَجرى
يكى ديگر از ياران و پيروان خاص امام على(عليه السلام) بود كه جان خويش را در راه دوستى و عشق به امام على(عليه السلام) گذاشت و به دست افراد معاويه به شهادت رسيد.(133) قبر او با گنبد و بقعه اى در نزديكى پل عباسيه نزديك شهر كفل است.
7 ـ 3 ـ عبدالله بن ابى اوفى
از صحابه حاضر در بيعت رضوان بود كه در جنگ هاى صدر اسلام در ركاب پيامبر(صلى الله عليه وآله) مى جنگيد و در 81 ق از دنيا رفت.
8 ـ 3 ـ مرقد كميل بن زياد
كميل بن زياد، يار و هم راز على(عليه السلام) است و امام، دعاى عظيم الشأن و روح بخشى را به او تعليم داد. اين صحابه بزرگ امام على(عليه السلام) در 82 ق توسط حجاج به شهادت رسيد. ساختمان بقعه او كمى بالاتر از سطح زمين قرار گرفته و به وسيله ده پله به آن راه است. اين ساختمان نسبتاً قديمى يك رواق و گنبد دارد و داخل آن ضريحى است كه برفراز قبر آن بزرگوار قرار يافته است. آرامگاه كميل در ثويه تنها مزارى است كه امروزه پابرجاست و زائران زيادى، البته در روزهاى جمعه دارد، مكان قبر او در نزديكى مسجد حنانه واقع است.
9 ـ 3 ـ عبدالله بن يقطر
او برادر رضاعى امام حسين(عليه السلام) و پيك و نماينده مخصوص آن حضرت به سوى كوفه بود. او را عبيدالله بن زياد دستگير كرد و همانند مسلم بن عقيل از بالاى ديوار به پايين انداخت و شهيد كرد. سپس سرش را از بدن جدا نمود. اين يار با وفاى امام حسين(عليه السلام) در ثويه دفن شده است.
10 ـ 3 ـ قنبر
يكى از خدمت گذاران باوفاى امام على(عليه السلام) بود، كه در ثويه به خاك سپرده شده است. البته در شهر حمص سوريه نيز قبرى وجود دارد كه منسوب به قنبر، غلام على(عليه السلام)، است.
11 ـ 3 ـ ميثم تمار
ميثم تمار از ياران فداكار و از جان گذشته على(عليه السلام) بود كه در راه حفظ آرمان هاى خود و حمايت از پيشوا و مقتدايش، على(عليه السلام)، در 60 ق، ده روز قبل از ورود امام حسين(عليه السلام)به كربلا، به دار آويخته شد. عمرو بن حريث، حاكم كوفه، به دستور عبيدالله بن زياد او را به طرز فجيعى به شهادت رساند و پيكر پاك ميثم در ثويه، بين مسجد حنانه و مسجد كوفه (هزار مترى مسجد كوفه) خاك شد. مكان او فاصله چندانى با خانه امام على(عليه السلام) در كوفه ندارد.
در داخل بقعه او ضريح كوچك فلزى به ابعاد 3 ?2 متر قبر را در خود جاى داده است. خود آن ضريح هم در داخل رواق مزين و كاشى كارى شده قرار دارد.
بر بالاسر در ورودى مزار ميثم جمله اى از امام على(عليه السلام) خطاب به وى نقش بسته است:
«قال الامام على(عليه السلام): يا ميثم كيف انت اذا دعيت...» [اى ميثم چگونه خواهى بود زمانى كه تو را به بيزارى جستن از من فراخوانند، گفت به خدا سوگند هرگز از تو چنين نخواهم كرد. على(عليه السلام) فرمود در اين صورت كشته و مثله خواهى شد. گفت: براى خدا در اين مورد صبر و بردبارى چيز اندكى است. على(عليه السلام)، گفت: اى ميثم در اين صورت همراه و هم پاى من در بهشت خواهى بود].
مزار و آرامگاه ميثم تمار امروزه زائران زيادى دارد.(138) بر قبر اين يار با وفا و فداكار امام على(عليه السلام) از سوى عضدالدوله ديلمى آستانه و بقعه اى ساخته شد. از آن هنگام تا عصر قاجار تعمير خاصى روى آن انجام نشد تا اين كه شيخ ملا على از خاندان آل خليلى در 1260 ق تعميراتى انجام داد. يكى از مجتهدان بزرگ نجف به نام سيد عطاء اله رومى گنبد و حرم با شكوهى براى ميثم ساخت كه صحنى اطراف آن را احاطه كرده بود. در 1382 ق نيز تمامى عمارت قديم توسط حاج محمد رشاد، از بازرگانان نيكوكار نجف، خراب شد و حرم جديدى بارواق ها و ايوان و گنبد بزرگ مزين به كاشى هاى لاجوردى جاى آن ساخته شد.(139)
12 ـ 3 ـ ابوبكر بن على(عليه السلام)
ابوبكر فرزند نهم حضرت على(عليه السلام) است. نامش عبدالله و مادرش ليلى بنت مسعود بود. او همراه كاروان كربلا به اين سرزمين آمد و در كنار اهل بيت امام حسين(عليه السلام) و يارانش به فداكارى و جان فشانى پرداخت و سرانجام در راه اهداف والاى مقتدايش به شهادت رسيد.(140) مزار او داراى صحن، سالن كوچك و ضريح است كه در راه نجف به سوى بغداد واقع شده است. البته بايد گفت به احتمال قريب به يقين، ابوبكر بايد كنار ديگر شهيدان عاشورا در كربلا و پايين پاى مبارك امام حسين(عليه السلام) دفن شده باشد.
13 ـ 3 ـ زيد بن صوحان
زيد بن صوحان برادر صعصعة از ياران و اصحاب فداكار امام على(عليه السلام) بود كه در جنگ جمل شهيد شد. از امام صادق(عليه السلام) نقل است كه وقتى او در جنگ به زمين افتاد حضرت على(عليه السلام) بالاى سر او آمد و فرمود: «اى زيد خدايت رحمت كند، بسيار كم زحمت و بسيار ياور خوبى بودى».(141) زيد در دوران خلافت خليفه سوم نزد معاويه به شام تبعيد شد و خليفه نتوانست مخالفت هاى او را در كوفه تحمل كند زيرا وى جزو قاريان وناراضيان كوفه بود كه عليه حاكم انتسابى خليفه، سعيد بن عاص، به شورش برخاسته بودند.(142) مزار او در ثويه است.
14 ـ 3 ـ صعصعة بن صوحان
وى برادر زيد بن صوحان از ياران وفادار امام على(عليه السلام) بود كه در زمان معاويه از دنيا رفت و در ثويه خاك شد.
15 ـ 3 ـ عمرو بن حمق خزاعى
عمرو بن حمق خزاعى از ياران رسول خدا(صلى الله عليه وآله) و امام على(عليه السلام) است. او بهدستور معاويه به شهادت رسيد و در ثويه به خاك سپرده شد. عمروبن حمق ازمخالفان سرسخت و جدى عثمان، خليفه سوم، بود كه در محاصره منزل خليفه نيزحضور داشت.
16 ـ 3 ـ سليم بن قيس هلالى
از ياران امام على(عليه السلام) و راوى اسرار آل محمد است. كتاب او نخستين منبعدر تاريخ تشيع بود كه متأسفانه از بين رفته است. سليم بن قيس نيز در ثويه دفناست.
17 ـ 3 ـ نصر بن مزاحم المنقرى
نصر بن مزاحم المنقرى مؤلف كتاب وقعة الصفين است. او روايت هاى زيادى را از نواده هاى كسانى كه در جنگ صفين حضور داشتند نقل كرد و تأليف خود را بى نظير و منحصر به فرد ساخت به گونه اى كه كتاب او تنها تأليف درباره جنگ صفين است. وى سرانجام در 218ق از دنيا رفت و در ثويه به خاك سپرده شد.
از ساير افرادى كه در ثويه دفن هستند مى توان به اين افراد اشاره كرد:
ابو موسى اشعرى، زياد بن ابيه، مغيرة بن شعبه، داود بن حسن مثنى، حسن مكفوف.
ح ـ مقبره عالمان و بزرگان دين
از دير باز به سبب فضيلت اين مكان مقدس و اميد به شفاعت و نجات از عذاب و سختى هاى روز حشر، بسيارى از سادات، عالمان، انديشمندان و رجال سياسى وصيت مى كردند كه در كنار مرقد مطهر امام على(عليه السلام) و يا وادى السلام دفن شوند. برخى از به خاك سپرده شده ها در اين مكان مقدس عبارت اند از:
1 ـ شيخ طوسى (385 ق ـ 460 ق)
اين آستان كنار باب الطوسى حرم مطهر و در «شارع الطوسى» قرار دارد. اين جا سكونت گاه شيخ الطائفه ابوجعفر محمد بن حسن طوسى بود كه در سال هاى 448 ق تا 460ق، يعنى به هنگام هجرتش به نجف، ساخت و در آن جا مى زيست. او پيش از آن در بغداد اقامت داشت و از محضر شيخ مفيد و سيد مرتضى بهره مى برد. و پس از وفات سيد مرتضى به مرجعيت شيعه رسيد. شيخ طوسى وصيت كرد كه از اين مكان به عنوان مسجد استفاده كنند و خود او را نيز، پس از مرگ، در آن جا به خاك بسپارند.
در عصر شاه عباس ساختمان اين آستان به همت شيخ بهايى از نو برپا شد. در 1298 ق نيز سيد حسين نوه سيد مهدى بحر العلوم بناى فرسوده آن را از نو ساخت. قسمت شرقى آستان در 1369 ق به هنگام احداث فلكه اطراف صحن تخريب شد كه باقى مانده آن بنا هم چنان هست و گنبدى به رنگ سبز دارد.(145) شيخ طوسى تاليف فراوانى در علم هاى گوناگون اسلامى از خود برجاى گذاشته است. نقش او در توسعه و رونق حوزه علميه در نجف برهمگان روشن است.(146)
2 ـ علامه حلّى (647 ق ـ 726 ق)
حسن بن يوسف بن مطهر حلى، از عالمان بزرگ قرن هفتم هجرى، در حجره اى ميان ايوان طلاى صحن مرقد امام على(عليه السلام) به خاك سپرده شده است. هنگام ورود به داخل رواق مقدس، قبر او در سمت راست به چشم مى خورد. علامه حلى، بيش از صد جلد كتاب در فقه، اصول و ساير علم ها تأليف كرد. شيعه شدن سلطان محمد خدابنده، از ايلخانان مغول، به سبب زحمت و تلاش هاى اوست.
3 ـ ابن طاووس (589 ـ 664ق)
رضى الدين على بن موسى مشهور به ابن طاووس، از عالمان و محدثان شيعى بود و تأليف مشهور اللهوف على قتلى الطفوف از اوست. جنازه او را پس از فوت به نجف آوردند و در جوار امام على(عليه السلام) به خاك سپردند.
4 ـ مقدس اردبيلى (1249ق ـ 1350ق)
احمد بن محمد اردبيلى از عالمان قرن دهم هجرى است كه در 993 ق وفات يافت و در ايوان حرم امام على(عليه السلام) داخل اتاقى در كنار مناره جنوبى دفن شد.(149) به هنگام ورود به داخل رواق، قبر مقدس اردبيلى در سمت چپ ديده مى شود.
5 ـ شيخ محمد حسن صاحب جواهر (ت1200ق)
محله عماره محل دفن يكى از بزرگ ترين و معروف ترين فقيهان شيعه معاصر، يعنى صاحب جواهر است كه اثر بزرگ فقهى جواهر الكلام از اوست. آستان او ساختمان مجلل با گنبد بزرگ كاشى كارى شده است و در كنار آن مسجد صاحب جواهر ديده مى شود.
6 ـ سيد محمدمهدى بحرالعلوم (1155 ق ـ 1212 ق)
آرامگاه سيد محمدمهدى طباطبايى، معروف به بحرالعلوم، و فرزندان او كنار آستان شيخ طوسى قرار دارد. در حال حاضر اين آستان داراى گنبد و عمارت بسيار زيبا و كاشى كارى شده است كه در اواخر قرن چهاردهم ساخته شده است.
علامه بحرالعلوم علاوه بر كارهاى علمى، به ويژه تعيين ميقات هاى احرام و حدود منى و عرفات، اقدام زيادى در عمران و آبادانى مرقد مطهر انجام داد.
7 ـ شيخ مرتضى انصارى (1214ق ـ 1281 ق)
شيخ مرتضى انصارى دزفولى مرجع بزرگ شيعه و شاگرد صاحب جواهر در 1281ق در نجف از دنيا رفت و در دالان باب القبلة در سمت جنوبى صحن مطهر به خاك سپرده شد.
8 ـ ملا احمد نراقى (1185 ق ـ 1245 ق)
ملا احمد نراقى فرزند مهدى، از مراجع شيعه در ابتداى عصر قاجار و استاد شيخ مرتضى بود. او در 1245 ق در نراق از دنيا رفت و در نجف دفن شد. ملا احمد را در صحن مطهر، نزديك ايوان بزرگى كه در ضلع شمالى حرم واقع است، كنار پدرش به خاك سپردند. وى داراى آثار زيادى از جمله معراج السعادة است.
9 ـ ميرزاى شيرازى (1230 ق ـ 1312ق)
سيد محمد حسن فرزند ميرزا محمود، شاگرد شيخ مرتضى انصارى، مرجع تقليد شيعه و صاحب فتواى معروف تحريم تنباكو است. وى در 1312 ق در سامراء از دنيا رفت و در مجاورت صحن مطهر امام على(عليه السلام) در مدرسه اى بيرون از صحن مطهر، قسمت شرقى باب طوسى دفن شد.
10 ـ ميرزا حسين نورى (1254 ق ـ 1320 ق)
وى از شاگردان ميرزاى شيرازى و شيخ مرتضى انصارى و صاحب تأليف معروف مستدرك الوسايل است كه در 1320 ق وفات يافت. قبر او در صحن امام، در سومين ايوان شرقى باب القبله، واقع است.
11 ـ سيد اسدالله شفتى (ف1265ق)
فرزند محمد باقر شفتى و از عالمان بزرگ اصفهان و شاگرد صاحب جواهر است كه در 1290 ق به هنگام سفر به عتبات، در كرند از دنيا رفت. بدن او را به نجف انتقال دادند و در صحن امام، در اولين مقبره شرقى باب القبله، به خاك سپردند.
12 ـ شيخ عباس قمى (ف1359)
شيخ عباس محدث قمى، صاحب كتاب هاى مشهور مفاتيح الجنان و منتهى الآمالو از شاگردان ميرزا حسين نورى است. وفات او در 1359 ق اتفاق افتاد و در صحن مطهر امام، در سومين ايوان شرقى باب القبله، كنار ميرزا حسين نورى دفن شد.
13 ـ علامه نائينى (ف 1355ق)
ميرزا محمد حسين نائينى در 1355 ق در نجف وفات يافت و در صحن، در پنجمين مقبره جنوبى درب بازار، به خاك سپرده شد.(157) وى عالم و مرجع شيعه و شاگرد ميرزاى شيرازى بود و در جريان انقلاب مشروطيت از انديشمندان و متفكران سياسىمعاصر به شمار مى رفت كه هدايت فكرى و عملى انقلاب مشروطه را تا پيروزى آن، همراه آخوند خراسانى، بر عهده داشت. كتاب تنزيه الامه و تنبيه المله وى حاوى انديشه هاى سياسى او درباره مشروطيت است.
14 ـ سيد ابوالحسن اصفهانى (1284 ق ـ 1365 ق)
سيد ابوالحسن اصفهانى از مراجع بزرگ شيعه و از شاگردان سيد محمد باقر درچه اى و آخوند كاشى است. او در 1365 ق فوت كرد و در درگاه ورودى دروازه شرقى صحن مطهر دفن شد.
15 ـ شيخ محمد حسين كمپانى (1296 ق ـ 1361 ق)