عتبات عالیات عراق نسخه متنی

اين تذهيب و طلاكارى، كه از مشهورترين آثار تاريخى است، توسط دويست صنعت گر ماهر انجام شده است.

تعداد سيزده هزار آجر طلا در آن به كار رفته است. در بالاترين قسمت آن سوره (فتح) «انا فتحنا لك فتحاً مبينا»، به خط محمد على اصفهانى، و پس از آن سوره جمعه نگاشته شده است. در قسمت ميانى گنبد سوره «عم يتساءلون» و تعدادى از شعرهاى ابن ابى الحديد و در قسمت انتهايى سوره «هل اتى» با تاريخ 1121 ش ثبت شده است.⁽⁹²⁾ اين گنبد داراى دوازده پنجره است كه با كاشى هاى زيبا تزيين يافته است. در 1304 و 1348ق اندكى از روكش فرسوده شده آن بازسازى شد. اين كار زير نظر معمار معروف، حاج محسن، و مشاوران او انجام گرفت. آن ها بخشى از طلاى فرسوده را كندند و دوباره با روكش طلاى جديد پوشاندند.

در 1391 ق نيز يكى از تاجران عراقى به تذهيب و طلاكارى برخى از قسمت هاى گنبد پرداخت و 8787 قطعه آجر تذهيب شده در آن به كار برد.

در اطراف گنبد مبارك و مطهر، دو مناره بسيار زيبا چشم را از چندين كيلومترى روشنى مى بخشد. يكى از مناره ها سمت جنوب و ديگرى در شمال مرقد قرار دارد. اين مناره ها ابتدا با كاشى تزيين و در دوران نادرشاه، به سال 1156 ق، تذهيب و طلاكارى شده است.⁽⁹⁴⁾ روى مناره شمالى، مجاور قبر علامه حلى، وجود چند بيت شعر فارسى نشان از معمارى ايرانى دارد. تاريخ تذهيب و نام كاتب نيز بر روى آن حك شده است. مطلع شعر چنين است:

در مناره جنوبى، يعنى مجاور قبر مقدس اردبيلى، پنج بيت شعر عربى و تاريخ تذهيب آن به چشم مى خورد:

بالاى مناره ها، پنجره هاى منقشى است كه روى بعضى از آن ها تاريخ تذهيبآن نوشته شده است. پس از طلاكارى مناره ها توسط نادر شاه، شكاف هايى در آن ها پديد آمد و ورقه هاى طلا فروريخت. لذا حاج محمد حسين اصفهانى، وزير فتحعلى شاه، دستور مرمت و بازسازى آن ها را در 1336 ق صادر كرد و مناره جنوبى بازسازى شد.

در 1281 ق عبد العزيز خان عثمانى به ترميم و بازسازى مناره ها پرداخت و مناره شمالى در 1315 ق توسط سلطان عبد الحميد عثمانى ترميم شد. اما بازهم سر هردو مناره كج بود. اديب الملك كه در آن دوران مناره را ديده از كجى آن سخن مى گويد: «معلوم شد اگر هزار مرتبه خراب كنند و بسازند بازهمان است زيرا رو به مدينه و قبر مطهر جناب نبوى(صلى الله عليه وآله) تعظيم مى كند».

در 1352 ق وزارت اوقاف وقت بازسازى دوباره مناره جنوبى را بر عهده گرفت.طول يكى از آن ها حدود 35 متر است. نيمى از آن سنگ و بقيه، تا سر مناره، با طلا زر اندود شده و بالاى آن سوره جمعه نقش بسته است.

5 ـ صحن

تعميراتى در صحن انجام داده است; زيرا نام او بر بالاى سر در ورودى ثبت شده است. اين اقدام او با هزينه اهدايى از سوى همسرش، در 1156 ق، مدت چهار سال به طول انجاميد. از آن كاشى كارى اكنون فقط قسمتى از آن در ايوان العلماء باقى مانده استچون در 1197 ق على مراد خان زند آن را بازسازى كرد.

در 1323 ق، سنگ ها و كاشى هاى صحن كنده شد و بر سردر ورودى زائران فروريخت و تعدادى از زائران كشته شدند. اين حادثه باعث شد دولت عراق تمام كاشى كارى هاى صحن را از نو احياء و بازسازى كند كه اين كار چهار سال زمان برد.

تا ابتداى دوره قاجار در كف صحن قبرهاى زيادى وجود داشت كه برخى از آن ها از سطح زمين بلندتر بود و حركت زائران را با كندى مواجه مى كرد. با تلاش علامه سيد مهدى بحر العلوم راهروهاى زيرزمينى حفر شد و آن قبرها به پايين انتقال يافتند.

پس از آن صحن مسطح و سنگ فرش شد. اين كار در 1206 ق و با هزينه يكى از نيكوكاران ايرانى صورت گرفت. در 1315 ق سنگ هاى حياط صحن به دستور سلطان عبد الحميد عثمانى كنده شد و راهروهاى زيرزمينى ترميم و بازسازى گرديد. در اين هنگام قبر تعدادى از پادشاهان نيز كشف شد.⁽¹⁰²⁾ هم اكنون ضلع شرقى و غربى صحن 84، ضلع شمالى آن 74 و ضلع جنوبى آن 75 متر طول دارد. هريك از ضلع هاى شمالى و شرقى پانزده ايوان و ضلع هاى غربى و جنوبى آن چهارده ايوان دارد. در هر ايوان حجره اى است كه داخل آن يكى از مشاهير، عالمان و رجال دفن شده است.

6 ـ ايوان ها

1 ـ 6 ـ ايوان طلا

ايوان طلا از زيباترين و با شكوه ترين ايوان هاى حرم است كه در پايين پاى مبارك و رو به مشرق واقع شده و در برابر آن باب السوق الكبير قرار دارد. اين ايوان چهل متر ارتفاع و 45 متر طول دارد و به طور كامل از طلاى ناب روكش شده است. طلاكارى ايوان و گنبد را نادر شاه در 1156 ق انجام داده است. تمام نماى بيرونى ايوان، كناره ها و ديواره ها تا سقف و قوس با طلاى ناب پوشش داده شده است.

از داخل ايوان طلا درى به داخل رواق باز مى شود و چهل چراغ بسيار زيبايى در وسط ايوان نصب شده كه هديه ناصر الدين شاه است.

در مقابل اين ايوان حوض بزرگى قرار داشت كه به حوض كوثر مشهور بود و بعدها از ميان رفت.

2 ـ 6 ـ ايوان العلما

در شمال حرم قرار دارد و از آثار عصر آل بويه است. اين ايوان در عصر صفوى تجديد بنا و در دوره نادرى به طور كامل كاشى كارى شد كه امروزه به همان حال باقى است و قدمت آن از ديگر قسمت هاى حرم بيشتر است. روى كاشى آن قصيده اى از قوام الدين در شانزده بيت به خط زيباى كمال الدين حسينى گلستانه اصفهانى ديده مى شود كه مطلع آغازين آن چنين است:

در اين ايوان عالمان زيادى دفن شده اند و به اين سبب «ايوان العلما» نام گرفته است.⁽¹⁰⁷⁾ تكيه بكتاشيه، يادگار عصر عثمانى، سمت غربى اين ايوان بوده است.

7 ـ ديوارهاى صحن

حرم مطهر از سمت صحن داراى سه ديوار است:

1 ـ ديوار اول به شكل مستطيل و داراى هفده متر ارتفاع است. از جنوب تا شمال 77 و از شرق تا غرب 72 متر طول دارد. اين ديوار دوطبقه است و هر طبقه حجره و ايوان هايى دارد.

2 ـ ديوار دوم به ارتفاع ديوار اول در وسط صحن و مستطيلى ساخته شده است. از شمال تا جنوب 31 و از شرق تا غرب سى متر طول دارد. بر اين ديوار سه در تعبيه شده است. دو درب در مقابل هم است كه يكى از سمت شمال مقابل باب طوسى و ديگرى از جنوب مقابل باب القبله صحن باز مى شود. درب سوم نيز به ايوان طلا مشرف است.

3 ـ ديوار سوم، به ارتفاع دو ديوار قبل، به صورت مربع و محيط به قبر شريف و روضة المقدسه است. از شمال تا جنوب سيزده متر و از شرق تا غرب نيز همين مقدار طول دارد. از اين ديوار پنج در به حرم باز مى شود.

8 ـ درهاى صحن

صحن مرقد مطهر امام على(عليه السلام) در دوره صفوى چهار در داشت كه زائران از طريق آن ها به داخل صحن راه مى يافتند. در عصر عثمانى يك در به تعداد آن ها اضافه شد و امروزه هر پنج در محل ورود و راه يابى زائران به صحن شريف است. نام اين درها عبارت است از:

1 ـ 8 ـ باب الكبير: سمت شرق حرم واقع است و به عنوان درب اصلى مورد استفاده قرار مى گيرد و چون روبه روى سوق الكبير قرار دارد، باب الكبير نام گرفته است.

2 ـ 8 ـ باب شرقى: كوچك تر از باب الكبير است و در سمت شرق حرم مطهر قرار دارد. از آن جا به بازار عبا فروشان يا بزازها راه دارد. روى اين درب آيه هايى از قرآن و نيز چند حديث درج شده است. آن را در 1252 ق ساخته اند.

3 ـ 8 ـ باب الطوسى: در شمال مرقد مطهر واقع است و به دليل قرار گرفتن در خيابانى كه در نزديكى آن مسجد و آرامگاه شيخ طوسى (ف 460 ق) است، باب طوسى نام دارد. گويند اين درب رو به سمت مشهد مقدس است.

4 ـ 8 ـ باب القبلة: سبب اين نام گذارى آن است كه رو به سمت قبله دارد. اين باب بر ديوار جنوبى صحن واقع است.

5 ـ 8 ـ باب سلطانى: باب سلطانى را سلطان عبد العزيز عثمانى در 1279 ق ساخته است. آن را باب الفرج نيز مى گويند. اين درب در سمت غرب صحن است.

و ـ مسجدهاى نجف

شهر نجف چندين مسجد را در خود جا داده است. ساختمان برخى از آن ها قديمى بوده و از اهميت خاصى برخوردار است از جمله:

1 ـ مسجد شيخ طوسى

اين مسجد ابتدا منزل مسكونى ابو جعفر محمد بن حسن طوسى (460 ق) بود. او وصيت كرد كه پس از مرگش او را در آن جا به خاك بسپارند و محل آن را به مسجد تبديل كنند. اين مسجد، كه امروزه در نجف مشهور و معروف است، در محله «المشراق» شمال صحن قرار دارد.

2 ـ مسجد هندى

از بزرگ ترين مسجدهاى نجف است كه نمازگزاران بسيار زيادى دارد. مسجد هندى در 1323 ق تجديد بنا شد و بناى بسيار محكم و استوار دارد. هر ساله مراسم عزادارى هاى محرم در آن برپا مى شود. علامه سيد محسن حكيم در عصر حاضر ساختمان آن را توسعه داده است.

3 ـ مسجد شيخ مرتضى انصارى

در محله «حويش» قرار دارد و با مساعدت و نظارت شيخ مرتضى انصارى ساخته شده است. بزرگان و عالمان حوزه علميه نجف برخى از كلاس هاى درس خود را در اين مسجد برگزار مى كنند. سيد محمد كاظم يزدى، از عالمان عصر قاجار، و امام خمينى(رحمه الله) از جمله كسانى بودند كه در مسجد شيخ مرتضى تدريس مى كرده اند.

4 ـ مسجد شيخ طريحى

اين مسجد به محقق كركى، از عالمان عصر صفوى، منسوب است كه در 1376ق تعمير و بازسازى شد.

5 ـ مسجد عمران بن شاهين

از قديم ترين مسجدهاى نجف است و به عمران بن شاهين، از حاكمان عصر آل بويه در قرن چهارم، منسوب است. اين مسجد در ورودى صحن، از سمت باب طوسى، قرار دارد.

6 ـ مسجد الخضراء

در شرق صحن واقع است و تا چندى پيش حوزه درس و بحث آيت الله خويى بود. اين مسجد سابقه طولانى دارد و به على بن مظفر منسوب است.⁽¹¹⁵⁾ در سال 1380ق توسط حاج شيخ احمد انصارى قمى بازسازى شد.

ديگر مسجدهاى معروف نجف عبارت است:

7 ـ مسجد آل كاشف الغطاء 8 ـ مسجد صاحب جواهر 9 ـ مسجد الرأس 10 ـ مسجد حيدرى.

ز ـ قبرستان وادى السلام

وادى السلام يكى از مكان هاى مقدس نجف است كه در آن هزاران نفر به خاك سپرده شده اند از جمله قبر تعدادى از پيامبران و بسيارى از سادات، صالحان و بزرگان دين نيز در آن است. اين قبرستان قديمى و تاريخى نجف اشرف در شمال شرقى شهر واقع است و بيست كيلومتر مربع مساحت دارد. قدمت آن به بيش از هزار سال مى رسد⁽¹¹⁷⁾ و بسيارى از قبرهاى آن داراى بقعه و گنبد است.

اديب الملك اين قبرستان را چنين توصيف مى كند:

«باطن آن قبرستان معلوم است كه بهشت جاودان است و مكان ارواح مؤمنان ليكن در ظاهر نيز قبرستانى به آن شكوه و به آن طراوت و روح در ربع مسكون نيست و مقبره مطهر هود و صالح و پيغمبر در آن جا است».

براى اين قبرستان فضايل زيادى نقل شده است از جمله:

امام على(عليه السلام) مى فرمايد: «در اين سرزمين ارواح مؤمنان دسته دسته با يك ديگر صحبت مى كنند و هر مؤمنى در هر جايى از زمين بميرد به او گفته مى شود: «به وادى السلام ملحق شو كه وادى السلام جايگاهى از بهشت است».

و نيز از امام صادق(عليه السلام) نقل است: «هر مؤمنى كه در شرق يا غرب عالمبميرد، خداوند روحش را به وادى السلام مى برد».⁽¹²¹⁾ هم چنين گفته انداز اين قبرستان خداوند هفتاد هزار نفر را بدون حساب وارد بهشتمى كند».⁽¹²²⁾

1 ـ مرقد هود و صالح(عليه السلام)

در وادى السلام، شهر خاموشان، مقبره حضرت هود(عليه السلام) و صالح(عليه السلام) قرار دارد. بر اين دو مقبره ابتدا به كوشش علامه بحر العلوم بقعه و بنايى از گچ و سنگ ساخته شدو در 1337 ق بناى آن توسط يكى از نيكوكاران ايرانى تجديد و گنبد آن نيز كاشى كارى شد.⁽¹²³⁾

2 ـ مقام هاى امام مهدى(عج) و امام صادق(عليه السلام) و امام سجّاد(عليه السلام)

قسمت شمال وادى السلام محلى است كه آن را مقام مهدى (عج) و امام صادق(عليه السلام)مى نامند. ساختمانى نسبتاً قديمى با دو تابلو كه مكان نماز آن دو بزرگوار را مشخص مى كند و گنبدى به رنگ آبى برفراز آن استوار است. در داخل ساختمان چاهى قرار دارد كه به «بئر امام مهدى(عج)» معروف است و اطراف آن را چند قبر فرا گرفته است. گويند امام زمان(عج) را در اين مكان مشاهده كرده اند.⁽¹²⁴⁾

بناى اين ساختمان به كوشش علامه بحر العلوم برپا شده است. اين بنا تا 1310ق باقى بود كه در آن سال يكى از افراد نيكوكار به نام سيدمحمد خان آن را به طرزى زيبا تجديد بنا كرد كه اكنون به همان صورت باقى است.

او هم چنين گنبدى با كاشى هاى آبى رنگ بر روى اين مقام احداث كرد. در داخل بنا سنگى وجود دارد كه زيارت حضرت حجّت روى آن حك شده است. تاريخ كتابت اين سنگ 1200 ق است. از امام صادق(عليه السلام) نقل شده: «هركس حرم جدم را زيارت كرد دو ركعت نماز بخواند و دوباره دو ركعت نماز ديگر و آنگاه دو ركعت ديگر بخواند، اولين آن بر در محل قبر امير المؤمنين(عليه السلام) و دومين در محل رأس الحسين و سومين در محل منبر حضرت مهدى (عج)». البته موضعى كه حضرت مهدى(عج) در آن نماز مى گزارد، روشن نيست.⁽¹²⁶⁾

در داخل اين مكان، مقام ديگرى وجود دارد كه به امام صادق(عليه السلام) منسوب است. از وجه تسميه اين مقام اطلاعى در دست نيست.

دارد و داخل آن محرابى به عنوان محل نماز امام سجاد(عليه السلام) تعبيه شده است.گويند زمانى كه ايشان براى زيارت امام على(عليه السلام) به نجف آمد در اين مكان نمازگزاردو بيتوته كرد.⁽¹²⁸⁾ در دوران صفويه، بنايى در اين مكان ساختند كه تاكنون پابرجاست.در پايان حكومت عثمانى ها، اين بنا تعمير شد و در محراب آن سنگ زيبايى قرارگرفت كه حروف مقطعه روى آن نقش بسته است. البته معناى آن براى كسى روشن نيست.

3 ـ قبرهاى صحابه و تابعين

در نجف اشرف برخى از صحابه، تابعين و ياران امام على(عليه السلام) و نواده هاى امامان به خاك سپرده شده اند. بسيارى از اين ها در ثويه، سه كيلومترى نجف بين راه مسجد حنانه و مسجد كوفه، دفن هستند كه در حال حاضر از آن همه قبر تنها قبر كميل بن زياد زيارت گاهى دارد.

1 ـ 3 ـ احنف بن قيس

احنف يكى از ياران رسول خدا(صلى الله عليه وآله) بود كه در عصر پيامبر(صلى الله عليه وآله) براى گسترش و حفظ دين اسلام تلاش زيادى كرد. او بعدها به خدمت امام على(عليه السلام) آمد و در جنگ هاى آن حضرت عليه دشمنان حضور يافت و پس از شهادت آن حضرت در كنار فرزندش امام حسن(عليه السلام) قرار گرفت.

2 ـ 3 ـ سهل بن حُنيف

از ياران رسول خدا(صلى الله عليه وآله) بود كه در همه جنگ ها كنار آن حضرت با كافران و مشركان جنگيد. سهل در عصر خلافت امام على نيز از ياران او بود و امام او را عضو «شرطة الخميس» و به حكومت بصره منصوب كرد. او به هنگام جنگ جمل جانشين على(عليه السلام) در كوفه شد. در جنگ هاى صفين و نهروان نيز حضور يافت. سهل به سال 38 هجرى در كوفه از دنيا رفت و امام بر جنازه اش نمازگزارد.