لطفا منتظر باشید ...
پيش در آمد
موقعيت جغرافيايى و تاريخى عراق
اين سرزمين را از آن رو عراق گفته اند كه از ديگر سرزمين هاى عربى پست تر و در نزديكى درياست. كلمه عراق را از «عراق القربه» گرفته اند; يعنى مشكى كه پايين آن سوراخ است. برخى نيز گفته اند «عراق» جمع «عرق» است; به معناى «ساحل دريا» و منظور از آن، ساحل دجله و فرات است كه به هنگام مدّ به سطح دريا مى رسد و به آن وصل مى شود. برخى ديگر معتقدند كه از «عروق الشجر» (ريشه هاى درخت) گرفته شده است.(1) به همين سبب در زبان انگليسى آن را «ايراك» تلفظ مى كنند;به معناى جاى پر نخل و درخت، كه برگرفته از كلمه فارسى «ايراه» است. سرزمين عراق به لحاظ جغرافيايى، شامل سه منطقه است:
1 ـ استپ و بيابان (در جنوب و غرب)
2 ـ زمين هاى پست و دشت هاى دجله و فرات (ديار بكر و آرارات)
3 ـ ناحيه هاى كوهستانى (در شمال و شمال شرق).
سرچشمه حيات و تمدن بوده و تمدن شكوفاى بين النهرين ميان اين دو رود شكل گرفته است و در حقيقت، آبادانى، شكوه و برپايى اين سرزمين در گرو اين دو رود است. از ديرباز كناره هاى اين دو رود و ميان آن ها سرزمين هاى پست و حاصل خيزى وجود دارد كه زندگى مردم اين منطقه را تأمين مى كرد. و البته گاهى نيز سيل هاى خروشان بنياد همه آن ها را برمى انداخت.(4) امروزه، سدهاى احداث شده بر روى دجله و فرات، جريان رودها را مهار مى كند.
قسمت شمالى عراق در بخشى كه به نام الجزيره يا جزيره ابن عمر مشهور است و در نزديكى آن شهر موصل قرار دارد يكى از حاصل خيزترين سرزمين هاى عراق است. قسمت هايى از بخش ميانى عراق نيز به سواد مشهور است.
وسعت سرزمين عراق 444474 كيلومتر مربع است و 150/427/22 نفر جمعيت دارد كه پنجاه و دومين كشور جهان محسوب مى شود. حدود 60% اين جمعيت را شيعيان، 35% را اهل سنت و 3% آن را مسيحيان تشكيل مى دهند.نژاد مردم آن 71% عرب، 18% كرد، 1%ايرانى و 2/1% ترك است.
زبان رسمى، عربى و 79% مردم با اين زبان، 16% به فارسى و 2% نيز به تركى سخن مى گويند. البته زبان رسمى در مناطق كرد نشين، زبان كردى است. 25% جمعيت عرب هاى عراقى اهل سنت اند. اقليت مسيحى هم عمدتاً در اطراف موصل ساكن هستند. تعداد كمى يهودى در بغداد، يزيدى در شمال عراق و صابئى در بصره پراكنده اند.
در تقسيم بندى ادارى، امروزه عراق به سيزده لواء (استان) وسه باديه (منطقه صحرايى) تقسيم مى شود. شهرهاى عمده آن عبارتند از: بغداد، موصل، بصره، كركوك، كربلا، نجف، حلّه، ناصريه، سليمانيه.
سرزمين عراق يا بين النهرين از ديرباز، يعنى حدود شش هزار سال قبل، تمدن هاى كهنى را در خود جا داده و آن را بارور كرده است. تمدن سومرى و أكدى در جنوب و تمدن بابلى در ميانه و آشورى در شمال، كهن ترين فرهنگ ها و تمدن هاى شناخته شده جهان هستند كه در آن سرزمين به بارنشسته اند.(6) نخستين حكومت ايرانى، يعنى ماد، موفق شد تمدن و دولت آشور را، كه امپراتورى مقتدر و مبتنى بر ميليتاريستى و نظامى گرى بود، منقرض و نابود كند
و در نتيجه مركز و شمال بين النهرين به قلمرو ايران ملحق شود. حكومت هخامنشى، با هدايت و اقتدار كورش، توانست تمدن ديرينه بابل و حكومت آن را به تسليم وادارد و فرمان آزادى يهوديان بابل را صادر كند. در عصر هخامنشى، عراق به عنوان يكى از ساتراپ هاى (ايالات) ايران زير سلطه آن درآمد. در زمان ساسانيان، در اين سرزمين، كه آن را حيره و «سورستان» نيز مى ناميدند، حكومتى دست نشانده برقرار شد كه ساكنان آن در جنگ هاى ايران و روم به جانب دارى از ايرانيان برخاستند.
به هنگام ظهور اسلام در جزيرة العرب و گسترش آن به خارج از مرزها، فاتحان مسلمان سرزمين عراق را در عصر خليفه دوم در پى جنگ هاى متعددى گشودند. عرب هاى اين سرزمين به اسلام رو آوردند و خود به عنوان غازى و مجاهد در نبردهاى مسلمانان عليه حكومت ساسانى وارد عمل شدند.
در عصر خلافت امام على(عليه السلام)، كوفه پايتخت حكومت اسلامى شد و مركز حكومت از حجاز به عراق انتقال يافت. در اين پايتخت سه جنگ بزرگ جمل، صفين و نهروان به وقوع پيوست. پس از شهادت امام على(عليه السلام) سرزمين عراق با حكومت سفيانى و مروانى، آبشخور حادثه هاى فراوانى شد.بزرگ ترين رخداد در اين مكان، واقعه طف و شهادت نواده رسول خدا(صلى الله عليه وآله)در كربلا بود. پس از آن، قيام توابين كه در پى ندامت از عدم حمايت به موقع از امام حسين(عليه السلام) پديد آمد، در آن به شكست انجاميد و خون توبه كنندگان عراقى بر اين سرزمين جارى شد.
حجاج، حاكم مقتدر عراق، تمامى جريان هاى مخالف و معارض با بنى اميه را سركوب كرد و قيام مختار اين سرزمين را با ريختن خون قاتلان امام حسين(عليه السلام)و يارانش تسلى داد. او به دست مصعب بن زبير كشته شد و مصعب نيز به دست عبدالملك مروان به قتل رسيد.
كوفه و عراق در آخرين سال هاى حكومت بنى اميه، دست خوش حادثه هاى سرنوشت سازى شد. قيام عباسيان در ايران روى داد و سرانجام با پيروزى عباسيان، و استقرار آنان در عراق، اين سرزمين بر شام پيروز شد; آرزويى كه ساكنان و اهالى عراق سال ها در انتظار آن بودند. مركز خلافت اسلامى دوباره به عراق بازگشت و ابتدا كوفه، آنگاه هاشميه و سپس بغداد و سامراء تا قرن هفتم به عنوان پايتخت انتخاب شد.
در زمان خلافت هارون و مأمون، بغداد و مرو پايتخت هاى خلافت اسلامى به شهرهاى پر شكوه و با عظمت تبديل شدند. عراق تمدنى درخشان را در قرن سوم در پيش رو داشت; تمدنى كه در آن فرهنگ عظيم اسلامى بالنده و شكوفا شد و عراق جايگاه ديرينه تمدنى خود را بازيافت. در قرن هفتم، بغداد پايتخت عباسيان و تمام سرزمين عراق دست خوش تهاجم مغول ها شد و خلافت براى هميشه از عراق رخت بربست و هولاكو، ايلخان مغول، آخرين خليفه عباسى را در بغداد به قتل رساند.
در قرن هاى هشتم و نهم تا دوازدهم هجرى، با ظهور عثمانيان در تركيه، عراق زير سلطه آن دولت در آمد. عثمانيان به علت پاى بندى شديد به مذهب اهل سنت و تعصب نسبت به آن، مشكلات فراوانى را براى زائران عتبات عاليات فراهم مى آورد و با كشور هم جوار خود، ايران، رابطه تيره و خصم آميزى داشت.
سرانجام، در جنگ اول جهانى، پس از شكست متفقين، عثمانى همانند بيمارى رو به احتضار تجزيه شد و سرزمين هاى زير سلطه آن استقلال يافت و قسمتى نيز مستعمره دولت هاى اروپايى شد. با فروپاشى عثمانى، عراق زير سلطه انگليس قرار گرفت. پس از چندى، عراق در 1920م شاهد خيزش جنبش هاى مردمى و استقلال طلبانه عليه انگليس شد. قيام مردم اين كشور به رهبرى روحانيان شيعه، به ويژه آية الله آشتيانى، عليه انگليس اهميت ويژه اى در تاريخ مبارزاتى مردم عراق داشت.
ملك فيصل پس از اين قيام در 1924 م به پادشاهى رسيد و سرانجام سازمان ملل در پى مبارزات مستمر مردمى، در 1947 م استقلال عراق را به رسميت شناخت. با كودتاى عبدالكريم قاسم عليه ملك فيصل دوم و كشته شدن آن پادشاه در 1958 م، در كشور عراق جمهورى اعلام شد و عبدالكريم قاسم به رياست جمهورى رسيد. وى در دوران حكومت خود با كمونيست هاى عراق درگير شد و يك بار هم صدام حسين، كه در آن زمان جوانى 22 ساله بود، او را ترور كرد.
اما اين ترور ناكام ماند تا اين كه در 1963م، عبدالكريم قاسم با كودتاى عبدالسلام عارف كشته شد. سه سال بعد، عبدالسلام در يك سانحه هوايى به قتل رسيد و برادرش عبدالرحمان عارف به مسند حكومت تكيه زد. در 1968م حسن البكر با كودتايى عليه عبدالرحمان عارف حكومت عراق را از طريق حزب بعث، به رهبرى ميشل عفلق، به دست گرفت. در 1974م، با استعفاى حسن البكر، صدام حسين رييس جمهور عراق شد.
در 1975م، قرارداد الجزاير در خصوص تعيين مزرهاى آبى عراق با ايران بسته شد، كه بر اساس آن قرارداد، خط القعر يا تالوگ در اروند رود خط مرزى آبى دو كشور تعيين گرديد; با پيروزى انقلاب اسلامى در ايران، صدام با پاره كردن آن قرارداد، مرزهاى ايران اسلامى را دست خوش تاخت و تاز خود ساخت و هشت سال جنگ تحميلى عليه ايران، با پذيرش قطعنامه 598 پايان يافت. عراق در سال 1991م تهاجمى گسترده به همسايه عرب خود، كويت، انجام داد كه به جنگ دوم خليج فارس معروف است.
با تهاجم نظامى امريكا در حمايت از كويت، عراق پس از چندى به ناچار آن سرزمين را تخليه كرد و به مرزهاى اصلى خود بازگشت. سرزمين عراق در اوايل سال 1382ش. به اشغال مهاجمان ائتلافى يعنى امريكا و انگليس درآمد.
اين كشورها به بهانه وجود سلاح هاى هسته اى در آن كشور و نيز نارضايتى مردم اين سرزمين از رژيم ديكتاتورى صدام و تهديد منطقه از سوى او، به اين كار مبادرت ورزيده اند. اكنون پس از سقوط رژيم بعث، يك دولت غير نظامى دست نشانده با نام «دولت ائتلافى» امور حكومت را در دست دارد. با دستگيرى صدام و بسيارى از دولتمردان حزب بعث، اينك عراق تحولات گسترده اى را در پيش رو دارد.
در اين نوشتار آثار و مكان هاى مقدس عراق كه در اصطلاح از آن به «عتبات عاليات» ياد مى شود، ارايه و بررسى خواهد شد. از لحاظ لغوى، «عتبات» جمع واژه «عتبه» است و به آستانه در گفته مى شود; جايى كه مماس با زمين قرار مى گيرد. آستانه در نخستين جايى است كه زائر به هنگام ورود به حرم، برآن قدم مى گذارد. مجموعه عتبات شامل چهار منطقه است كه در چهار فصل از آن سخن خواهيم گفت.
فصل اوّل: نجف اشرف شامل حرم امام على(عليه السلام)، و ساير آثار آن .
فصل دوّم: كوفه، شامل مسجد كوفه و مقابر و مقام هاى صحابه و ياران امام على(عليه السلام).
فصل سوّم: كربلا، شامل حرم و مرقد امام حسين(عليه السلام)، شهيدان كربلا و نيز حرم حضرت ابوالفضل(عليه السلام).
فصل پنجم: سامراء، شامل مرقد امام هادى(عليه السلام) و امام عسكرى(عليه السلام) و سرداب غيبت.
فصل چهارم: كاظمين شامل مرقد امام كاظم(عليه السلام) و امام جواد(عليه السلام). و نيز بغداد و مدائن
در پايان لازم است از مؤسسه فرهنگى نشر مشعر و معاونت محترم آموزش و تحقيقات حج كه مقدمات چاپ اين اثر را فراهم آوردند تشكر كنم و تلاش هاى خانم ها عليخانى، حق شنو، جمشيدى، ترك زبان، كه بنده را در اين كار يارى كردند و نيز آقاى محمد رضا انصارى كه اين كار را از ابتدا تا انتها با دقت مطالعه و از نظرات خود حقير را بهره مند ساختند و ويراستار محترم آقاى جواد كامور بخشايش و حروف چينان تلاش گر را قدرشناسم و از حضرت ربوبى موفقيت و سلامتى همه دست اندركاران چاپ اين اثر را خواهانم.
